Sun & Agriculture : सूर्य हरवला… शेती व्यवस्थेवर संकटाचे सावट
1 min read
Sun & Agriculture : द्राक्षच नाही तर संपूर्ण फळबागा ऊस, केळी नव्हे तर पूर्ण खरीप हंगाम उत्पादनावर अतिशय वाईट परिणाम पुढे आलेले आहेत व येणार आहेत. मे महिन्याच्या तळपत्या उन्हात (Sun) नियोजन करून तो आकाशाकडे पाहतो, कारण त्याला ठाऊक असतं की पाऊस (Rain) पडला की, सगळं सुरू होईल, जीवन फुलेल. पण यंदा निसर्गानं जणू काही नवाच प्रयोग केला. मेपासूनच आकाशात ढग (Cloud) जमायला लागले आणि मग ते ढग जणू काही आकाशावर कायमचं राज्य करू लागले. जून आला, जुलै गेला, ऑगस्ट ओलसर, सप्टेंबर भरून गेला, ऑक्टोबरमध्येही पाऊस थांबला नाही आणि आता नोव्हेंबर जवळ आला तरी सूर्यप्रकाशाचं (Sun light) दर्शन होत नाही. दिवसेंदिवस ढगाळ वातावरण (Cloudy weather), सततचा ओलसरपणा (Humidity), झिम्माड पाऊस आणि थंड गार वारा (Cold wind) – या सगळ्याने महाराष्ट्राची माती जरी ओली राहिली तरी शेतकऱ्याचं मन कोरडं झालं. सहा महिन्यांचा अखंड पाऊस आणि सूर्यप्रकाशाचा अभाव – हा फक्त हवामान बदल नाही, तर ही शेतीसाठी (Agriculture) एक विनाशक परिस्थिती ठरली आहे.
महाराष्ट्र हे विविध हवामान असलेलं राज्य. पश्चिम महाराष्ट्रात जास्त पाऊस, मराठवाड्यात दुष्काळ, विदर्भात अनिश्चित पाऊस – हे सर्व आपल्याला माहीत आहे. पण यंदा चित्र पूर्ण उलटं झालं. मराठवाड्यासारख्या दुष्काळी प्रदेशात पावसाचा कहर झाला, नद्या उफाळल्या, ओढे वाहू लागले आणि पिकं पाण्यात बुडाली. ही परिस्थिती शेतकऱ्यांना सहन होत नाहीये. वर्षानुवर्षं पाण्यासाठी तडफडणाऱ्या या मातीत आता पावसाचं पाणी अडकलं आहे, पण सूर्यप्रकाश नाही. पाऊस थांबला तर चालेल, पण सूर्यप्रकाश नसेल, तर झाडं जिवंत राहत नाहीत आणि यंदा महाराष्ट्रात हेच घडलं.
सूर्यप्रकाश म्हणजे जीवन. झाडांना अन्न तयार करायचं असतं, त्यासाठी त्यांना प्रकाशसंश्लेषणाची (Photosynthesis) प्रक्रिया करावी लागते. त्या प्रक्रियेसाठी सूर्यकिरणांची गरज असते. जर सूर्यप्रकाश कमी झाला, तर झाडं स्वतःचं अन्न बनवू शकत नाहीत. त्यांची वाढ खुंटते, पाने फिकट होतात, फुलं येत नाहीत, फळं धरत नाहीत. यंदा महाराष्ट्रातील खरीप हंगामात हेच घडलं. धान, तूर, कापूस, सोयाबीन या सर्व पिकांची वाढ अर्धवट थांबली. ज्या पिकांना भरपूर सूर्यप्रकाश हवा, ती पिकं तर जवळपास निम्मी नष्ट झाली. धानाच्या कणसात दाणे नाहीत, सोयाबीनच्या शेंगा रिकाम्या, कापसाची बोंडं अर्धवट आणि तुरीचं उत्पादन घसरलेलं. अनेक ठिकाणी शेतकऱ्यांनी खर्च करूनही काहीच मिळालं नाही. खतं, औषधं, मजूर, पाणी यावर हजारो रुपये खर्चून जेव्हा शेवटी हातात काहीच राहत नाही, तेव्हा त्या शेतकऱ्याच्या डोळ्यातली निराशा शब्दांनी सांगता येत नाही.
द्राक्ष शेतीचा विचार केला, तर ती या आपत्तीचा सर्वात मोठा बळी ठरली आहे. नाशिक, सोलापूर, पुणे, अहिल्यानगर, सांगली या भागांमध्ये हजारो हेक्टर क्षेत्रावर द्राक्षबागा आहेत. द्राक्ष हे पीक सूर्यप्रकाशावर जास्त अवलंबून असतं. घड निर्मितीमध्ये योग्य प्रकाश मिळाला तरच घड निर्मिती चांगली बळकट सुदृढ व जास्तीत जास्त होते तर आणि दर्जेदार उत्पादन मिळतं. पण यंदा ढगाळ हवेमुळे छाटणीनंतर झाडांवर बुरशी वाढली, कोरड आली, पानं कुजली, आणि फळं लहान राहिली. अनेक शेतकऱ्यांनी सांगितलं की, ‘आम्ही छाटणी केली, खतं टाकली, औषधं फवारली, पण सूर्य नाही दिसला तर सगळं व्यर्थ झालं.’
घडनिर्मितीचं अशक्त व कमी दर्जाचे या पिकाचं नुकसान केवळ शेतकऱ्यांपुरतं मर्यादित नाही. महाराष्ट्रात द्राक्षांची निर्यात मोठ्या प्रमाणावर होते. त्यातून देशाला परकीय चलन मिळतं. पण यंदा द्राक्षांचं उत्पादन कमी आणि दर्जा खालावला असल्याने निर्यात घटणार आहे. त्यामुळे राज्याच्या अर्थव्यवस्थेवर थेट परिणाम होणार आहे. द्राक्षांप्रमाणेच आंबा, डाळिंब, केळी, पेरू, संत्रा, माेसंबी या फळबागांनाही सूर्यप्रकाशाच्या कमतरतेचा मोठा फटका बसला आहे. आंबा झाडांना फुलोरा येण्यासाठी तापमानात थोडी थंडी आणि भरपूर प्रकाश आवश्यक असतो. पण ढगाळ हवेमुळे फुलोरा आला नाही आणि त्यामुळे पुढील हंगामात आंबा उत्पादन घटणार आहे. डाळिंबाच्या झाडांना सतत ओलसर हवामान झेपत नाही. झाडांवर बुरशी वाढली, फळं काळी पडली, आणि उत्पादन घटलं. केळीच्या झाडांची वाढ खुंटली आहे, पानं पिवळी पडली आहेत आणि झाडं कमकुवत झाली आहेत. ऊसाच्या झाडांवर साखरेचं प्रमाण कमी झालं आहे. म्हणजे प्रत्येक पिकावर सूर्यप्रकाशाच्या कमतरतेचा काही ना काही वाईट परिणाम झालाच आहे.
आता प्रश्न आहे अर्थव्यवस्थेचा. शेतकऱ्यांनी पेरणी केली, मेहनत घेतली, पण उत्पादन अर्धं झालं. त्यामुळे बाजारात माल कमी, पण खर्च तसाच. खतं, बियाणं, औषधं, मजुरी – सगळं महाग झालंय. आणि त्यातून मिळकत काही नाही. शेतकरी बँकेचं कर्ज फेडायचं की घरचा खर्च करायचा, या द्वंद्वात अडकला आहे. ग्रामीण बाजारपेठा थंडावल्या आहेत. ट्रॅक्टर, औषधं, शेतीचे साधन विक्रेते सगळे म्हणतात, ‘लोकांकडे पैसे नाहीत.’ याचा अर्थ केवळ शेती नाही, तर संपूर्ण ग्रामीण अर्थचक्र थांबून गेलं आहे.
पर्यावरणीय दृष्टीने हा बदल अत्यंत चिंताजनक आहे. मान्सूनचं स्वरूप गेल्या काही वर्षांत मोठ्या प्रमाणावर बदललं आहे. पूर्वी ठरलेल्या काळात पाऊस पडायचा. आता तो अनिश्चित झालाय. कधी अतिवृष्टी, कधी कोरडे महिने, कधी थंडी उशिरा, कधी उन्हं जास्त. या अस्थिर हवामानाने शेतीचं गणित बिघडवलं आहे. हवामान तज्ज्ञ सांगतात की ग्लोबल वॉर्मिंगमुळे वातावरणातील उष्णता वाढते, समुद्रातील बाष्पीभवन वाढतं, त्यामुळे हवेत ओलावा वाढतो आणि ढग जास्त काळ टिकतात. त्यामुळे पावसाचं प्रमाण वाढतं, पण सूर्यप्रकाश कमी होतो. हा दीर्घकाळचा बदल आहे आणि त्याचे परिणाम भविष्यात आणखी गंभीर होणार आहेत.
शेतकऱ्यांच्या मनात आता एक नवीन भीती बसली आहे. त्याला निसर्गावर विश्वास उरलेला नाही. आधी दुष्काळाची भीती होती, आता अतिपावसाची. आता त्यात सूर्यप्रकाशाचाही अभाव वाढलाय. शेतकरी म्हणतो, ‘कधी पाऊस येईल, कधी थांबेल, कधी सूर्य दिसेल, काही ठरावं असं काही राहिलं नाही.’ अशा स्थितीत तो मानसिकदृष्ट्याही खचत चालला आहे. आत्महत्यांच्या घटना पुन्हा वाढण्याची शक्यता आहे. कारण जेव्हा माणसाचं श्रमाचं फळ हरवतं, तेव्हा त्याचं जगण्याचं कारणही हरवतं.
या सगळ्या परिस्थितीत उपाय काय असू शकतो? सर्वप्रथम, सूर्यप्रकाशाच्या बदलत्या पद्धतींचं निरीक्षण करून कृषी संशोधन करावं लागेल. कमी प्रकाशात वाढणारी पिकं विकसित करावी लागतील. शेतकऱ्यांना हवामान आधारित माहिती वेळेवर पोहोचली पाहिजे. ग्रीनहाऊस शेती, कृत्रिम प्रकाश व्यवस्था, ओलावा नियंत्रण यावर जास्त भर द्यावा लागेल. याशिवाय, कमी सूर्यप्रकाश हा घटक म्हणून शेत विमा योजनांमध्ये समाविष्ट करावा लागेल. कारण ही नैसर्गिक आपत्ती आहे. तसंच, शेतकऱ्यांना मानसिक आधार देणं तितकंच आवश्यक आहे. जेव्हा शेतकरी संकटात असतो, तेव्हा त्याला मदतीची गरज फक्त पैशाची नसते, तर शब्दांची, संवेदनेची आणि समाजाच्या सहानुभूतीची असते.
या सगळ्यातून एक मोठा प्रश्न उभा राहतो – निसर्ग बदलतोय की, आपण त्याला बदलायला भाग पाडलंय? आपण जंगलं तोडली, पाणी वाया घालवलं, प्रदूषण वाढवलं आणि आता हवामान बदलाचं फळ खात आहोत. हा बदल आपल्याच हातांनी घडवलेला आहे. आज शेतकऱ्यांना भोगावा लागणारा हा अंधार आपल्या प्रत्येक चुकीचं उत्तर आहे. जर आपण आता जागे झालो नाही, तर उद्या केवळ शेतकरी नव्हे, संपूर्ण मानवजातीला अन्नासाठी हवालदिल व्हावं लागेल. सूर्यप्रकाश म्हणजे जीवन आणि त्या जीवनाला आपण हरवतोय.
महाराष्ट्राचा शेतकरी आजही लढतो आहे. पावसात भिजत, चिखलात चालत, ढगांकडे पाहत तो अजूनही सूर्याची वाट पाहतोय. त्याच्या डोळ्यांत अजूनही आशेचा किरण आहे. तो म्हणतो, ‘सूर्य पुन्हा उगवेल, माती पुन्हा हसेल.’ पण त्यासाठी आपण सगळ्यांनी मिळून प्रयत्न करायला हवेत. सरकार, वैज्ञानिक, समाज आणि नागरिक – सगळ्यांनी या संकटाचं गांभीर्य ओळखून शाश्वत उपाययोजना आखल्या पाहिजेत. कारण ही फक्त शेतीची समस्या नाही, ही जीवनाची समस्या आहे.
आपण शेतकऱ्यांकडून अन्न घेतो, त्यांच्या श्रमावर आपलं जगणं उभं आहे, पण त्यांच्या संकटात आपण किती सहभागी आहोत? ही आत्मपरीक्षणाची वेळ आहे. शेतकरी रडतोय म्हणजे तो फक्त पिकासाठी रडत नाही, तर तो जीवनासाठी रडतोय. त्याच्या चेहऱ्यावरचं घामाचं मीठ आपल्याला जाणवलं पाहिजे. या मातीतलं प्रेम परत मिळवायचं असेल, तर आपणच ते पुन्हा उभं करावं लागेल.
आता वेळ आली आहे, की सरकारने आणि समाजाने मिळून या बदलत्या हवामानाशी जुळवून घेणाऱ्या शेती धोरणाची आखणी करावी. तज्ज्ञांनी संशोधन करून सूर्यप्रकाशावर आधारित आणि कमी प्रकाशातही टिकणाऱ्या पिकांच्या जाती तयार कराव्यात. शेतकऱ्यांना हवामानविषयक माहिती वेळेवर पोहोचवावी. स्थानिक पातळीवर शेतकऱ्यांना प्रशिक्षण द्यावं, त्यांना आत्मविश्वास द्यावा. कारण हे संकट केवळ नैसर्गिक नाही, तर मानसिकही आहे.
सूर्य हरवला आहे, पण त्याचा अर्थ अंधार कायम राहणार नाही. ढग जरी दाटले तरी सूर्य मागेच असतो. शेतकऱ्याच्या आशेचा तो किरण पुन्हा उमटेल, जर आपण सर्वांनी त्याला हात दिला. महाराष्ट्राची माती सूर्याशिवाय जगू शकत नाही आणि सूर्याशिवाय शेती नव्हे तर संपूर्ण जीवनच थांबेल. म्हणून आज आपण सगळ्यांनी ठरवायला हवं की या मातीत पुन्हा सूर्य उगवणारच.
🤝 ही मैत्री विचारांची
कृषिसाधना....
