Phosphorus : फॉस्फरस : मातीतील सोनं अन् झाडांची बुद्धिमत्ता
1 min read
Phosphorus : शेतकरी बांधवांनो, आपण शेतीत नत्र (N – Nitrogen) आणि पोटॅश (K – Potash) बद्दल रोज चर्चा करतो, पण एक ‘शांत’ पोषक तत्व आहे, ज्याचं महत्त्व या दोहोंपेक्षा किंचितही कमी नाही – ते म्हणजे फॉस्फरस (P – Phosphorus). हा घटक म्हणजे जणू वनस्पतींचं ‘ऊर्जा केंद्र’! फॉस्फरस शिवाय झाडं मुळं वाढवू शकत नाहीत, फुले-फळे धरणं त्यांच्यासाठी अवघड होतं आणि परिणामी, उत्पादनात घट येते. पण खरी समस्या इथे आहे. आपल्या मातीत फॉस्फरस असला तरी, तो झाडांना सहजासहजी उपलब्ध होत नाही. आपल्याकडील बहुतांश जमिनीमध्ये फॉस्फरस लोह (Fe), ॲल्युमिनियम (Al) किंवा कॅल्शियम (Ca) या धातूंशी घट्ट बांधलेला असतो. परिणामी, आपण खत दिलं तरी, त्याचा फारसा उपयोग झाडांना होत नाही, तो मातीत ‘लॉक’ होऊन जातो. यावर निसर्गाने एक अप्रतिम उपाय शोधला आहे! झाडं कधीच काही वाया जाऊ देत नाहीत. त्यांनी फॉस्फरस मिळवण्यासाठी अनेक शहाणपणाच्या आणि वैज्ञानिक पद्धती आत्मसात केल्या आहेत. चला, या अद्भुत ‘फॉस्फरस चक्रा’तील वनस्पतींच्या जगात डोकावूया, जिथे प्रत्येक कण महत्त्वाचा आहे.
कल्पना करा, आपल्या घरातले जुने सामान पुन्हा वापरण्याचं तंत्र. झाडं नेमकं हेच करतात! पानगळीची वेळ जवळ आली की, झाडं जुन्या पानांमधून फॉस्फरस (P) आणि कार्बन (C) ‘शोषून परत’ घेतात. यालाच ‘Leaf P resorption’ म्हणतात. पान गळण्याआधी हे महत्त्वाचे घटक नवीन वाढणाऱ्या पानांमध्ये आणि कळ्यांमध्ये पाठवले जातात. यामुळे मातीतील फॉस्फरसची उपलब्धता कमी असली तरी झाडाला अडचण येत नाही. हा प्रकार म्हणजे झाडाचं स्वतःचं ‘आतील खत व्यवस्थापन’ आहे! काहीच वाया नाही, सगळं पुनर्वापरात! ही क्रिया आपल्याला शिकवते की, प्रत्येक पेशीतील ऊर्जा जपून वापरायची.
दुसरीकडे, मातीखाली एक अदृश्य पण शक्तिशाली सहजीवन चालतं – ते म्हणजे मायकोरायझा (Mycorrhiza) नावाच्या बुरशी आणि झाडांच्या मुळांचं. या बुरशीच्या केसांसारख्या बारीक हायफी (Hyphae) मातीच्या खोल भागात पोहोचतात, जिथे झाडांच्या जाड मुळांना पोहोचणं शक्य नसतं. या बुरशी मातीतील ‘बांधलेला’ फॉस्फरस शोधून काढतात आणि तो झाडांपर्यंत पोहोचवतात. या बदल्यात झाडं बुरशीला प्रकाशसंश्लेषणातून तयार झालेलं अन्न (कार्बोहायड्रेट्स- Carbohydrates) देतात. संशोधन सांगतं की, मायकोरायझा असलेल्या पिकांना 30 ते 40 टक्क्यांपर्यंत जास्त फॉस्फरस उपलब्ध होतो. यामुळे पिके दुष्काळ आणि इतर ताणांना अधिक तग धरतात. शेतकऱ्यांनी जर मायकोरायझा वापरले, तर ही नैसर्गिक फॉस्फरस बँक त्यांच्या शेतातच उभी राहते.
याहून अधिक, जमिनीत लोह, ॲल्युमिनियम किंवा कॅल्शियममुळे फॉस्फरस ‘लॉक’ झाला असेल, तर झाडं गप्प बसत नाहीत. ती आपल्या मुळांमधून सेंद्रिय आम्लं (Organic Acids) जसे सिट्रिक ॲसिड (Citric acid) किंवा मॅलिक ॲसिड (Malic acid) बाहेर टाकतात. ही आम्लं फॉस्फरसच्या कुलपाला लागलेली ‘चावी’ आहेत! ती धातूंशी जोडलेला फॉस्फरसचा बंध तोडतात आणि त्याचं रूपांतर झाडाला शोषता येणाऱ्या फॉस्फेटमध्ये करतात. विशेषतः आम्लीय जमिनीमध्ये (acidic soils) हा परिणाम जास्त दिसतो. हा निसर्गाचा चमत्कारच आहे – जिथे खत अडकून पडतंय, तिथे झाडं स्वतः ‘रसायन’ तयार करून ते मुक्त करतात! मातीतील फॉस्फरस कायम अजैविक (खताच्या स्वरूपात) नसतो. तो सेंद्रिय रूपात (उदा. कुजलेल्या पालापाचोळ्यात) मोठ्या प्रमाणात असतो, जो झाडाला थेट शोषता येत नाही. अशावेळी झाडं Acid Phosphatase नावाचं एक विशेष एंझाईम (Enzyme) मुळांमधून बाहेर सोडतात. हे एंझाईम सेंद्रिय फॉस्फरसचे तुकडे करून त्याचे रूपांतर अजैविक फॉस्फेटमध्ये करतं – जो लगेच मुळांद्वारे शोषला जातो. जर आपण शेतीत कंपोस्ट, शेणखत किंवा हिरवळीचं खत वापरलं, तर त्या जमिनीत या एंझाईमचं प्रमाण वाढतं. यामुळे पारंपरिक शेतीतील गोमूत्र, शेणखत, अवशेष यांचं महत्त्व आज विज्ञान सिद्ध करत आहे.
इतकंच नाही, तर मातीतील बॅक्टेरिया (Bacteria), विशेषतः फॉस्फेट (Phosphate) विरघळवणारे जिवाणू (PSB – Phosphate Solubilizing Bacteria) जसे Bacillus आणि Pseudomonas, हे सुद्धा फॉस्फरस उपलब्ध करून देतात. ते सेंद्रिय आम्लं आणि एंझाईम तयार करून मातीत ‘बांधलेला’ फॉस्फरस विरघळवतात. यामुळे नैसर्गिक फॉस्फरसचा मोठा भाग झाडांसाठी उपलब्ध होतो आणि बाहेरून रासायनिक खत देण्याची गरज कमी होते. म्हणजेच PSB हे आपल्या शेतातील ‘मातीचे गुप्त वैज्ञानिक’ आहेत! शिवाय, फॉस्फरस जमिनीत स्थिर असल्यामुळे त्याचा शोध घेण्यासाठी झाडं बारीक आणि पसरट मुळं (Fine Root System) तयार करतात. याला वैज्ञानिक भाषेत ‘फॉस्फरस शोध मोहीम’ म्हणतात. झाडं जेव्हा प्रकाशसंश्लेषणातून कार्बन तयार करतात, तेव्हा तोच कार्बन मुळांमार्फत सूक्ष्मजीवांना दिला जातो आणि ते सूक्ष्मजीव त्या कार्बनच्या बदल्यात झाडाला फॉस्फरस, नत्र आणि गंधक देतात. ही एक परिपूर्ण ‘जिवंत व्यापार प्रणाली’ आहे.
शेतकरी बांधवांनो, फॉस्फरस हे खत आपण भलेही बाजारातून आणत असू, पण त्याचं खरं नियमन माती आणि तिच्यातील सूक्ष्मजीवांवर अवलंबून आहे. जर आपण मातीला सेंद्रिय बनवलं, जैविक खतं वापरली, मायकोरायझा, PSB, आणि कंपोस्टचा वापर वाढवला – तर माती स्वतःच फॉस्फरस तयार करून देईल. रासायनिक खतं देणं चुकीचं नाही, पण त्याचा अतिरेक केल्यास फॉस्फरस मातीशी बांधला जातो आणि तो उपयोगी राहत नाही. म्हणून ‘कमी खत, पण जास्त उपयुक्तता’ हे सूत्र लक्षात ठेवा. मातीमध्ये कार्बन असेल, तर सूक्ष्मजीव जिवंत राहतात; सूक्ष्मजीव जिवंत राहिले, तर फॉस्फरस कार्यरत राहतो; आणि फॉस्फरस कार्यरत राहिला, तर आपल्या शेतीचं जीवनमान वाढवत राहतं. झाडं बोलत नाहीत, पण त्यांच्या मुळांखाली हजारो रासायनिक आणि जैविक संभाषणं सतत चालू असतात. फॉस्फरसची उपलब्धता वाढवण्यासाठी ती बुरशीशी, सूक्ष्मजीवांशी आणि स्वतःच्या पेशींशी ‘मैत्री’ करतात. आज विज्ञान झाडांच्या या अद्भुत युक्त्या स्पष्ट करतंय. जर प्रत्येक शेतकऱ्याने या युक्त्या समजून घेतल्या, तर प्रत्येक बांधावर ज्ञानाचं झाड फुलेल. कारण – माती जिवंत असेल तर खत कमी लागतं, आणि झाडं जगतात नुसत्या प्रेमावर! 🌱💚
🤝 ही मैत्री विचारांची
कृषिसाधना....
