The story of the red onion : शेतकऱ्यांच्या रक्त व घामाने लाल झालेल्या कांद्याची कहाणी
1 min read
The story of the red onion : कांद्याच्या (onion) भाव संकटातील शेतकरी म्हणजेच मातीतल्या घामाची आणि डोळ्यातील पाण्याची कहाणी (story)! तुम्ही म्हणाल, हा लेख वाचायला बसलोय आणि डोळ्यासमोर शेतकऱ्याचा चेहरा का येतोय? याचं कारण आहे, कांद्याच्या बाजारपेठेचा (Markets) विषय फक्त आकडेवारीचा खेळ नाही, तो आपल्या मातीतल्या बळीराजाच्या आयुष्याचा आणि त्याच्या कुटुंबाच्या स्वप्नांचा प्रश्न आहे. गेल्या काही वर्षांपासून कांद्याच्या भावात जे काही चाललंय, ते फक्त उतार-चढाव नाहीत, तर ते शेतकऱ्यांच्या जीवावर उठलेले संकट आहे. सध्या कांद्याला मिळत असलेला कवडीमोल भाव आणि त्याने शेतकऱ्यांच्या चेहऱ्यावर आलेली निराशेची छाया, यावर आपल्याला सखोलपणे बोलायचं आहे.
हा लेख म्हणजे केवळ एक व्यक्तीची कहाणी नाही. हा देशातील लाखो कांदा पिकवणाऱ्या शेतकऱ्यांचा सामूहिक आक्रोश आहे. तुम्ही दिलेल्या आकडेवारीनुसार, गेल्या पाच वर्षांत कांद्याच्या भावात झालेले बदल हे केवळ आकड्यांचा खेळ नसून, शेतकऱ्यांच्या जीवन-मृत्यूचा प्रश्न बनला आहे. चला, या पाच वर्षांच्या कहाणीत थोडं खोलवर जाऊया.
♻️ 2020-2024 : पाच वर्षांची रक्तरंजित आकडेवारी आणि त्यामागची व्यथा
आपण फक्त आकडेवारी पाहू, पण त्या प्रत्येक आकड्यामागे शेतकऱ्याचं रक्त आणि पाणी आहे, हे लक्षात ठेवा.
📌 2020 : कोरोनाचा कहर आणि बाजाराची कोंडी
या वर्षी कांद्याचे उत्पादन 31.69 दशलक्ष टन होते. भाव ₹1,200 ते ₹1,800 प्रतिक्विंटलच्या घरात होते. पण त्याचवेळी, कोरोना महामारीने संपूर्ण देशाला लॉकडाउनमध्ये अडकवलं. बाजारपेठा बंद झाल्या. कांदा विकायचा कुठे? गावात ग्राहक नाही, शहरात वाहतूक नाही. शेतकऱ्यांच्या डोळ्यासमोर त्यांचाच कांदा शेतात सडून गेला. ज्या शेतकऱ्यांनी कसा तरी माल वाचवून बाजारात आणला, त्यांनाही चांगला भाव मिळाला नाही. एकीकडे कोरोनाचं भय आणि दुसरीकडे पिकाच्या नुकसानीचं दु:ख, अशा दुहेरी संकटात तो वर्षभर जगला.
📌 2021 : निर्यातबंदीची कुऱ्हाड आणि भावांची घसरण
उत्पादन थोडं कमी होऊन 30.20 दशलक्ष टन झालं. पण सरकारची निर्यातबंदीची सुरुवात झाली आणि भावांना मोठी घसरण लागली. ₹800 ते ₹1,500 प्रति क्विंटल असे भाव मिळू लागले. शेतकऱ्यांनी वर्षभर केलेला खर्चही वसूल झाला नाही. यावर्षीचा काळ म्हणजे शेतकऱ्यांसाठी एक प्रकारची शिक्षाच होती. सरकारने निर्यात बंद केल्यामुळे परदेशी बाजारपेठ आपल्या हातून निसटली. शेतातून येणारा माल देशातच अडकून पडला आणि भाव मातीमोल झाले.
📌 2022 : अल निनोचा तडाखा आणि जागतिक युद्धामुळे भाववाढ
यावर्षी निसर्गाने रौद्र रूप धारण केले. अल निनोच्या प्रभावामुळे पाऊस कमी झाला. उत्पादन थेट 24.24 दशलक्ष टनावर आले, म्हणजे मागील वर्षाच्या तुलनेत 20 टक्के घट. उत्पादन कमी झाल्यामुळे बाजारात कांद्याचा तुटवडा निर्माण झाला. याचवेळी रशिया-युक्रेन युद्धामुळे जागतिक बाजारपेठेत अस्थिरता आली. परदेशी कांद्याची मागणी वाढली आणि भारतीय कांद्याचे भाव ₹2,000 ते ₹3,500 प्रति क्विंटलपर्यंत वाढले. वरवर पाहता हे आकडे चांगले वाटतात, पण ज्या शेतकऱ्यांचे पीक नैसर्गिक संकटांमुळे नष्ट झाले, त्यांच्या हातात काहीच आले नाही. ज्यांच्याकडे माल होता, त्यांना फायदा झाला. परंतु, हे वरदान सगळ्यांसाठी नव्हते.
📌 2023 : रक्तरंजित वर्ष आणि शेतकऱ्यांच्या आत्महत्या
उत्पादन 26 दशलक्ष टनांपर्यंत पोहोचले, पण शेतकऱ्यांसाठी हे वर्ष सर्वात भयावह ठरले. अवकाळी पाऊस आणि अतिवृष्टीने महाराष्ट्रातील नाशिक जिल्ह्यासह अनेक ठिकाणी 40 टक्क्यांपर्यंत पिकाचे नुकसान झाले. जे पीक वाचले, त्याला बाजारात ₹500 ते ₹2,200 प्रति क्विंटल असे भाव मिळू लागले. हा भाव शेतकऱ्यांच्या उत्पादन खर्चापेक्षा खूपच कमी होता. या वर्षीच्या आर्थिक नुकसानीमुळे महाराष्ट्रात 150 हून अधिक शेतकऱ्यांनी आत्महत्या केल्याची धक्कादायक माहिती समोर आली आहे. हे आकडे फक्त संख्या नाहीत, त्या प्रत्येक आकड्यामागे एक कुटुंब, एक स्वप्न आणि एक जीवन संपले आहे.
📌 2024 : सद्यस्थितीतील कोंडी आणि भविष्यातील धोका
सध्याची परिस्थिती ही सुद्धा गंभीर आहे. बाजारात कांद्याचा भाव ₹10 ते ₹12 प्रति किलोच्या आसपास आहे. पण, शेतकरी अजूनही मोठ्या प्रमाणात कांदा साठवून आहेत. ऑक्टोबरपर्यंत हा साठा संपण्याची शक्यता आहे. सरकारने निर्यातबंदी हटवली आहे, पण परदेशी बाजारपेठेत आपली प्रतिमा अजूनही अस्थिर आहे. आताही जर निर्यात धोरणात स्थिरता आली नाही, तर साठवलेला कांदा विकता येणार नाही आणि पुन्हा भाव कोसळतील, अशी भीती शेतकऱ्यांना सतावते आहे.
♻️ रक्ताचे पाणी करणाऱ्या चार प्रमुख कारणांवर प्रकाश
कांद्याच्या भाव संकटाची ही स्थिती का निर्माण झाली, हे समजून घेण्यासाठी आपल्याला काही मूळ कारणांवर लक्ष केंद्रित करावे लागेल.
🎯 सरकारची निर्यात धोरणाची फिरस्ती : ‘आज हो, उद्या नाही’चा खेळ
सरकारचे (Government) निर्यात धोरण (Export policy) म्हणजे ‘आज हो, उद्या नाही’चा खेळ. 2021, 2023 आणि 2024 मध्ये निर्यातबंदीच्या निर्णयामुळे भाव कोसळले. आपला 60 टक्के कांदा बांगलादेशला निर्यात होतो, पण धोरणात स्थिरता नसल्याने परदेशी ग्राहक दुसऱ्या देशांकडे वळतात. एका झटक्यात निर्यात बंदी लावल्याने आंतरराष्ट्रीय बाजारात भारतावरचा विश्वास कमी होतो.
🎯 व्यापाऱ्यांची साठेबाजीची खेळी : शेतकऱ्यांच्या घामावर कमाई
आजही आपल्याकडे मोठ्या प्रमाणात कोल्ड स्टोरेजची सुविधा नाही. पण ज्या व्यापाऱ्यांकडे ही सुविधा आहे, ते याचा गैरवापर करतात. शेतकऱ्यांकडून कमी भावात कांदा खरेदी करतात आणि कोल्ड स्टोरेजमध्ये साठवून ठेवतात. कृत्रिम टंचाई निर्माण करतात आणि मागणी वाढल्यावर चढ्या दराने विकतात. यात शेतकरी ₹5 प्रतिकिलो विकतो आणि ग्राहक ₹50 प्रतिकिलो देतो. या मधल्या दलालांची साखळी शेतकऱ्याला लुटते.
🎯 हवामानाचे रौद्र रूप : निसर्गाची मारामार
अल निनोमुळे आलेला कोरडेपणा आणि अतिवृष्टीमुळे झालेले पीक नुकसान, हे तर शेतकऱ्यांच्या पाचवीलाच पुजले आहे. 2023 मध्ये नाशिकमध्ये अतिवृष्टीमुळे 40 टक्के पीक नाश झाला. निसर्गाच्या या लहरीपणामुळे शेतकरी वारंवार संकटात सापडतो.
🎯 सरकारी यंत्रणेची बधिरता : धोरणे फक्त कागदावर
कांद्याला आजही किमान आधारभूत किंमत (MSP – Minimum Support Price) नाही. शेतकऱ्यांना MSP दिल्यास किमान तोटा होणार नाही, पण सरकार यावर निर्णय घेत नाही. eNAM सारख्या योजना कागदोपत्री चांगल्या दिसतात, पण प्रत्यक्षात त्यातील भ्रष्टाचार आणि अंमलबजावणीतील त्रुटींमुळे शेतकऱ्यांना त्याचा फायदा मिळत नाही.
♻️ शेतकऱ्यांच्या रक्ताची किंमत कशी मोजायची?
आता आपण आकडेवारीतून शेतकऱ्याच्या खिशातून किती पैसा जातो, हे समजून घेऊ.
🎯 उत्पादन खर्च
एका क्विंटल कांद्यासाठी शेतकऱ्याला ₹2,200 खर्च येतो. यामध्ये बियाणे, खत, पाणी, मजुरी आणि इतर खर्च समाविष्ट असतो.
🎯 सरासरी विक्री भाव (2020-24)
गेल्या पाच वर्षांतील सरासरी भाव पाहिले, तर ते ₹1,500 प्रति क्विंटलच्या घरात आहेत. तोटा होणं, म्हणजे त्या शेतकऱ्याचं कुटुंब वर्षभर कसं जगत असेल, याचा विचार करा. हे पैसे त्याचे कर्ज, मुलांचे शिक्षण आणि घरातील इतर खर्चांसाठी असतात. पण हा तोटा त्याच्या सगळ्या स्वप्नांचा नाश करतो.
♻️ रक्तस्त्राव थांबविण्यासाठी पाच जीवघेणे उपाय
आता फक्त समस्यांवर बोलून चालणार नाही, तर यावर उपाय शोधायला हवेत.
🔆 कांद्याला MSP द्या : शेतकऱ्याला जगण्याची हमी द्या
सरकारने तातडीने कांद्याला MSP लागू करायला हवी. उत्पादन खर्चाच्या 150 टक्के भाव हमी मिळाल्यास, शेतकऱ्याला किमान तोटा होणार नाही.
🔆 निर्यात धोरणात स्थिरता आणा : विश्वासार्हता टिकवा
बांगलादेश आणि इतर निर्यात (Export) होणाऱ्या देशांसोबत 5 वर्षांचे दीर्घकालीन करार करायला हवेत. यामुळे आंतरराष्ट्रीय बाजारात आपली विश्वासार्हता वाढेल आणि निर्यात अचानक थांबणार नाही.
🔆 साठा व्यवस्था क्रांतिकारी करा : कोल्ड स्टोरेजची क्रांती
प्रत्येक जिल्ह्यात आणि तालुक्यात कोल्ड स्टोरेज (Cold storage) उभारणीला प्रोत्साहन द्यायला हवे. सरकारी मदत आणि स्वस्त कर्जाची सोय करून शेतकऱ्यांना स्वतःचे कोल्ड स्टोरेज बांधायला मदत करायला हवी.
🔆 शेतकऱ्यांना थेट बाजार द्या : eNAM चा प्रभावी वापर
eNAM (राष्ट्रीय कृषी बाजार) मधील भ्रष्टाचार आणि त्रुटी दूर करून ती खऱ्या अर्थाने शेतकऱ्यांसाठी प्रभावी बनवायला हवी.
🔆 हवामान विमा अनिवार्य करा : निसर्गाच्या संकटातून संरक्षण
हवामानातील बदलांमुळे होणाऱ्या नुकसानीपासून वाचण्यासाठी सर्व लहान शेतकऱ्यांसाठी 100 टक्के कव्हरेज असलेला पीक विमा अनिवार्य करायला हवा.
♻️ अंतिम इशारा : वेळ कमी आहे, कृतीची गरज आहे
नाशिकच्या त्या शेतकऱ्याची कहाणी, जो म्हणतो, ‘आम्ही कांदा उपटतो, पण आमचे जीवन उपटले जाते,’ ही फक्त एक व्यक्तीची व्यथा नाही. हा लाखो शेतकऱ्यांचा आवाज आहे. जर आपण आता कृती केली नाही, तर 2025 च्या आत्महत्येच्या आकडेवारीत आणखी शून्ये जोडली जातील.
शेतकऱ्यांच्या रक्ताने लिहिलेली ही आकडेवारी, तुमच्या मनात कोंदण्यासाठी पुरेशी आहे का? या प्रश्नाचं उत्तर जर हो असेल, तर आता कृतीची वेळ आहे. कारण, शेतकऱ्यांच्या चेहऱ्यावरचं हसू परत आणणं, हे आपल्या सगळ्यांचं कर्तव्य आहे.
कृषिसाधना....
