Plants diabetes : वनस्पतींचा ‘मधुमेह’: पिकांवरचं गोड संकट आणि त्यावरचे सोपे उपाय!

Plants diabetes : शेतकरी बांधवांनो, आपण आपल्या कुटुंबाची काळजी घेतो, त्यांना काही आजार होऊ नयेत यासाठी धडपडतो. पण तुम्हाला माहीत आहे का, जसं आपल्याला, माणसांना ‘मधुमेह’ (डायबेटिस) (Plants diabetes) होतो, तसाच काहीसा प्रकार आपल्या लाडक्या वनस्पतींमध्ये, म्हणजे पिकांमध्ये पण होऊ शकतो! होय, तुम्ही बरोबर ऐकलं! जेव्हा आपल्या पिकांमध्ये गरजेपेक्षा जास्त साखर जमा होते, तेव्हा त्यांना एक प्रकारचा ‘गोड आजार’ होतो. हा आजार दिसताना साधा वाटेल, पण यामुळं आपल्या पिकांवर किडे-कीटक, अळ्या, बुरशी आणि रोगराईचा हल्ला मोठ्या प्रमाणावर वाढतो आणि आपल्या हाताशी आलेलं पीक डोळ्यादेखत खराब व्हायला लागतं. मग आता प्रश्न पडतो, हा आजार का होतो? त्याची लक्षणं काय आणि यावर काय उपाय करायचे? चला, आज आपण याच ‘वनस्पतींच्या मधुमेहा’बद्दल सविस्तर पण सोप्या भाषेत समजून घेऊया, म्हणजे तुमच्या शेतात हे संकट येणारच नाही!

🌀 माणसांचा आणि वनस्पतींचा ‘मधुमेह’ थोडं समजून घेऊया!
आपण माणसांना मधुमेह कधी होतो? जेव्हा आपल्या शरीरात साखर (ग्लुकोज – Glucose) वाढते आणि शरीर ती व्यवस्थित वापरू शकत नाही, तेव्हा. मग काय होतं? शरीरात इन्सुलिन (Insulin) नावाचं रसायन कमी पडतं किंवा काम करत नाही. यामुळं रक्तात साखर साचते आणि अनेक आजार येतात.

वनस्पतींमध्येही असंच काहीसं होतं. वनस्पती सूर्यप्रकाशाच्या मदतीनं स्वतःचं अन्न, म्हणजे साखर (ग्लुकोज) तयार करतात. ही साखर त्यांना वाढीसाठी, फुलं-फळं येण्यासाठी ऊर्जा देते. पण जर ही साखर गरजेपेक्षा जास्त झाली आणि वनस्पती ती वापरू शकल्या नाहीत, तर ती त्यांच्या पेशींमध्ये साचून राहते. ही साचलेली साखर म्हणजे वनस्पतींसाठी एक प्रकारचा ‘मधुमेह’च!

जसं गोड पदार्थ खाल्ल्यानं किडे-मुंगळे येतात, तसंच जास्त गोड झालेली वनस्पती कीटक, अळ्या, बुरशी आणि रोगराईला आयतं निमंत्रण देते. कारण त्यांना ही साखर म्हणजे एक प्रकारची मेजवानीच वाटते!

🌀 पिकांमध्ये जास्त साखर का होते? यामागची कारणं समजून घ्या!
आता तुम्ही म्हणाल, ‘दादा, हे कसं होतं? आम्ही तर व्यवस्थित खतं देतो!’ तर मंडळी, यामागे काही मुख्य कारणं आहेत, जी आपल्याला सहजासहजी लक्षात येत नाहीत.

🌀 नायट्रोजनचा अतिरेक (युरियाचा अतिवापर)
आपल्यापैकी अनेक शेतकरी बांधव, पीक लवकर हिरवं दिसावं, जोमदार वाढावं म्हणून युरिया (नायट्रोजन खत) जास्त वापरतात. नायट्रोजनमुळे (Nitrogen) वनस्पतींची वाढ वेगाने होते, पण जर तो खूप जास्त झाला, तर वनस्पती जास्त साखर तयार करतात, पण ती वापरू शकत नाहीत. साध्या भाषेत सांगायचं तर, तुम्ही एखाद्याला भरपूर जेवण वाढलं, पण ते पचवायला त्याला औषधं दिली नाहीत, तर काय होईल? तसंच काहीसं.

🌀 सूर्यप्रकाशाचा अभाव (ढगाळ वातावरण किंवा सावली)
वनस्पतींचं स्वयंपाकघर म्हणजे त्यांची पानं आणि त्यांचं इंधन म्हणजे सूर्यप्रकाश (sun light). जर खूप दिवस ढगाळ वातावरण राहिलं, पाऊस खूप पडला किंवा झाडं खूप दाट असल्यानं सूर्यप्रकाश कमी मिळाला, तर वनस्पतींना पुरेसं ‘काम’ करता येत नाही. मग त्यांनी तयार केलेली साखर तशीच पडून राहते, कारण ती वापरलीच जात नाही.

🌀 अतिवृष्टी किंवा पाण्याचा ताण
खूप जास्त पाऊस झाला किंवा शेतात पाणी साचून राहिलं, तर वनस्पतींच्या मुळांना ऑक्सिजन (Oxygen) कमी मिळतो. अशावेळी वनस्पती ताणात येतात आणि त्यांच्या पेशींची साखरेचा वापर करण्याची क्षमता कमी होते. कधीकधी पाण्याचा खूप ताण पडला तरी वनस्पतींच्या चयापचय क्रियेवर परिणाम होतो आणि साखर साचू शकते.

🌀 रासायनिक खतांचा असंतुलित वापर
फक्त नायट्रोजनच नाही, तर इतरही रासायनिक खतं चुकीच्या प्रमाणात वापरल्यास वनस्पतींचं संतुलन बिघडतं. उदाहरणार्थ, पोटॅश (Potash) आणि फॉस्फरस (Phosphorus) कमी पडलं, तर साखर वापरण्याची प्रक्रिया मंदावते.

🌀 अतिरिक्त साखरेमुळे पिकांचं काय नुकसान होतं? हे समजून घ्या, म्हणजे वेळीच सावध व्हाल!
ज्या पिकांमध्ये साखर जास्त असते, ती पीक म्हणजे किडे-रोगराईसाठी एक प्रकारची ‘हॉटेल’च! त्यांना आयती गोड चवदार मेजवानी मिळते.

🔆 अळ्या आणि रसशोषक किडे (पांढरी माशी, मावा, तुडतुडे)
हे किडे तर अशा पिकांवर तुटून पडतात. कारण त्यांना पानांतील आणि खोडातील गोड रस चोखून खायला मिळतो. त्यांची संख्या वेगाने वाढते आणि पीक कमजोर होतं. तुम्ही बघितलं असेल, ज्या झाडांना मावा लागतो, त्यांची पानं चिकट होतात, ती याच साखरेमुळे.

🔆 बुरशीजन्य रोग (पावडरी मिल्ड्यू, करपा)
गोड वातावरण बुरशीला खूप आवडतं. ज्या पिकांमध्ये साखर जास्त असते, तिथे पावडरी मिल्ड्यू (पांढरी बुरशी), करपा, अँथ्रॅक्नोज यांसारख्या बुरशीजन्य रोगांचा प्रादुर्भाव लगेच होतो. बुरशी वाढते आणि पानांवर, खोडांवर पांढरे, काळे किंवा तपकिरी डाग पडायला लागतात.

🔆 जमिनीतील हानिकारक सूक्ष्मजीव
काही प्रकारचे जिवाणू (Bacteria) आणि बुरशी जमिनीतून मुळांवर हल्ला करतात. त्यांना पण ही साचलेली साखर म्हणजे आयतं अन्न. ते साखरेचा वापर करून वाढतात आणि मुळांना नुकसान पोहोचवतात, ज्यामुळे झाडांची वाढ खुंटते.
थोडक्यात काय, तर तुमचं पीक कमजोर होतं, त्याची वाढ खुंटते, उत्पादन घटतं आणि औषधं फवारूनही रोगराई लवकर आटोक्यात येत नाही!

🔆 उपाययोजना
फक्त फवारण्या करून भागणार नाही, पिकाला आतून मजबूत बनवा!
मंडळी, या ‘गोड आजारावर’ फक्त वरून फवारण्या करून उपयोग नाही. जसं माणसाला मधुमेह झाल्यावर फक्त गोळ्या देऊन चालत नाही, त्याला पथ्य पाळावं लागतं, आहार आणि व्यायाम बदलावा लागतो, तसंच आपल्या पिकांनाही आतून मजबूत बनवावं लागेल. त्यांची नैसर्गिक रोगप्रतिकारक शक्ती वाढवावी लागेल.

🌀 नायट्रोजनचा वापर जपून करा, पण इतर खतंही तेवढीच महत्त्वाची!
नायट्रोजन (युरिया) कमी करा.
आपल्याला वाटतं जास्त युरिया दिला की पीक जोमात येतं. पण जास्त युरिया दिल्यानं पीक फक्त वरवर हिरवं दिसतं, पण आतून कमजोर होतं आणि रोगराईला बळी पडतं. त्यामुळे युरियाचा वापर शिफारस केलेल्या प्रमाणातच करा.

🔆 संतुलित खत वापर करा
NPK (नायट्रोजन-फॉस्फरस-पोटॅश) ही तिन्ही खतं योग्य प्रमाणात द्या. नायट्रोजनमुळे वाढ होते, फॉस्फरसमुळे मुळांची वाढ आणि फुलधारणा होते, तर पोटॅशमुळे पिकाची रोगप्रतिकारशक्ती वाढते आणि ते तयार झालेली साखर व्यवस्थित वापरू शकतं. हा समतोल खूप महत्त्वाचा आहे.

🔆 सेंद्रिय खतांचा वापर वाढवा (कंपोस्ट, शेणखत)
रासायनिक खतांसोबत कंपोस्ट (Compost) खत, शेणखत, गांडूळ खत यांचा वापर करा. सेंद्रिय खतांमुळे जमिनीची सुपीकता वाढते, जमिनीतील सूक्ष्मजीवाणूंची संख्या वाढते आणि वनस्पतींना पोषण हळूहळू व संतुलित मिळते. यातून नायट्रोजनचं प्रमाण आपोआप नियंत्रणात राहतं.

🌀 पोटॅशियम (पोटॅश) आणि मॅग्नेशियम (मॅग्नेशियम सल्फेट) वापरा, ही आहेत साखरेची ‘पोषक तत्वं’!
🔆 पोटॅशियम (K – Potassium)
हे पिकांसाठी खूप महत्त्वाचं आहे. पोटॅशियममुळे वनस्पती तयार झालेली साखर योग्य प्रकारे वापरतात आणि तिचं रूपांतर ऊर्जा व इतर घटकांमध्ये करतात. यामुळे साखर साचून राहत नाही. शिवाय, पोटॅशियम पिकाची रोगप्रतिकारक शक्ती वाढवतं, ज्यामुळे किडे आणि रोग लवकर लागत नाहीत. जणू काही पोटॅशियम हे पिकांसाठी ‘इन्सुलिन’सारखं काम करतं!

🔆 मॅग्नेशियम (Mg – Magnesium)
मॅग्नेशियम हे हरितद्रव्य (Chlorophyll) तयार करण्यासाठी आवश्यक आहे. हरितद्रव्य म्हणजे पानांचा हिरवा रंग आणि हेच सूर्यप्रकाशापासून अन्न तयार करतं. जर मॅग्नेशियम कमी पडलं, तर प्रकाश संश्लेषण क्रिया मंदावते आणि साखर जमा होऊ शकते. मॅग्नेशियम सल्फेट (इप्सॉम मीठ) वापरल्यास पानांचा हिरवा रंग सुधारतो.

🔆 मॉलिब्डेनम (Mo – Molybdenum)
या सूक्ष्म अन्नद्रव्याची भूमिकाही महत्त्वाची आहे. हे नायट्रोजनचं योग्य रूपांतर करण्यास मदत करतं, जेणेकरून नायट्रोजनचा अतिरेक होऊन साखर साचू नये.

🌀 पानांवर फवारणी (फोलियर स्प्रे) करा – तात्पुरता आधार!
🔆 पोटॅशियम फॉस्फेट (0-52-34)
जेव्हा पिकाला फुलं यायला लागतात किंवा फळं धरतात, तेव्हा या खताची फवारणी खूप उपयुक्त ठरते. यात फॉस्फरस आणि पोटॅश दोन्ही असतात. यामुळे फुलांची आणि फळांची वाढ चांगली होते आणि साखर योग्यरीत्या वापरली जाते.

🔆 मॅग्नेशियम सल्फेट (इप्सॉम मीठ)
पानांवर पिवळेपणा दिसत असेल किंवा पिकाची वाढ खुंटली असेल, तर मॅग्नेशियम सल्फेटची फवारणी करा. यामुळे पानांचा हिरवा रंग परत येतो आणि प्रकाश संश्लेषण क्रिया सुधारते.

🔆 सूक्ष्म अन्नद्रव्य मिश्रण (Micronutrients)
झिंक (जस्त – Zinc), बोरॉन (Boron), कॉपर (तांबे – Copper) यांसारखी सूक्ष्म अन्नद्रव्ये पिकाच्या सर्वांगीण वाढीसाठी आणि रोगप्रतिकारक शक्तीसाठी अत्यंत आवश्यक असतात. त्यांची कमतरता असल्यास रोग लगेच लागतात. ही बाजारात मिश्र स्वरूपात मिळतात, त्यांची फवारणी करावी.

🌀 जैविक नियंत्रण (Organic Control) वापरा, निसर्गाची मदत घ्या!
🔆 नीम तेल (निंबोळी अर्क), गोमूत्र
हे नैसर्गिक कीटकनाशक आणि बुरशीनाशक आहेत. नीम तेल किडींना दूर ठेवतो आणि त्यांची वाढ थांबवतो. गोमूत्रामुळे पिकांची प्रतिकारशक्ती वाढते. यांचा वापर नियमितपणे करा.

🔆 ट्राइकोडर्मा, बॅसिलस सब्टिलिस
ही दोन्ही मित्र बुरशी आणि जिवाणू आहेत. ट्राइकोडर्मा (Trichoderma) जमिनीतील हानिकारक बुरशीला (Fungus) खाऊन टाकते, तर बॅसिलस सब्टिलिस (Bacillus subtilis) काही रोगकारक जिवाणूंना नियंत्रणात ठेवते. यांना जमिनीतून किंवा बियाण्याला प्रक्रिया करून वापरता येते. यामुळे पिकांचे मुळांपासून संरक्षण होते.

🌀 लक्षात ठेवा, पिकाची नैसर्गिक ताकद वाढवा!
शेतकरी बांधवांनो, हा लेख वाचून तुमच्या लक्षात आलं असेल की, आपल्या पिकांमधील ‘अतिरिक्त साखरेची’ समस्या केवळ कीटकनाशकांच्या फवारणीने पूर्णपणे सुटणारी नाही. ही समस्या मुळापासून सोडवण्यासाठी आपल्याला पिकाचं पोषण संतुलित ठेवावं लागेल, पाणी व्यवस्थापन योग्य करावं लागेल आणि रासायनिक खतांचा वापर जपून, समतोल राखून करावा लागेल. ज्या पिकाची प्रतिकारशक्ती चांगली असते, ते पीक कोणत्याही संकटाला तोंड देऊ शकतं. म्हणून, रासायनिक खतांचा अतिरेक टाळून, सेंद्रिय खतांचा वापर वाढवून, योग्य वेळी योग्य अन्नद्रव्ये देऊन आणि जैविक उपायांचा वापर करून आपल्या पिकांची नैसर्गिक ताकद वाढवणं हाच या ‘वनस्पतींच्या मधुमेहावर’चा खरा आणि टिकाऊ उपाय आहे.

@ तुम्ही तुमच्या शेतात यापैकी कोणते उपाय वापरले आहेत किंवा वापरणार आहात? तुमचे अनुभव नक्की सांगा!

कृषिसाधना....