Secondary nutrients : दुय्यम अन्नद्रव्ये : चटणी, पापड, लोणचं!
1 min read
Secondary nutrients : शेतकरी बांधवांनो, राम राम! तुम्ही तुमच्या शेतात रात्रंदिवस घाम गाळता, मेहनत करता आणि तुमच्या पिकांकडून चांगल्या उत्पादनाची आशा ठेवता. पण एक गोष्ट सांगा, आपण जेवण जेवताना फक्त भाकर आणि भाजी खाऊन पोट भरतो का? नाही ना? भाकर-भाजीसोबत जर थोडंसं लोणचं, एखादा पापड किंवा चटणी असेल, तर जेवण किती चविष्ट लागतं आणि पोटही तृप्त होतं! हे लोणचं, पापड, चटणी म्हणजे जेवणाची चव आणि पौष्टिक मूल्य वाढवणारे ‘दुय्यम पण महत्त्वाचे’ घटक असतात. तुमच्या पिकांच्या जेवणाचंही असंच आहे! त्यांना मुख्य अन्नद्रव्यं (Main nutrients) (युरिया – Urea, डीएपी – DAP) ही भाकर-भाजीसारखी आहेत. पण यासोबतच त्यांना कॅल्शियम (Calcium), सल्फर (Sulfur) आणि मॅग्नेशियम (Magnesium) या ‘लोणचं, पापड, चटणी’ सारख्या दुय्यम अन्नद्रव्यांचीही (Secondary nutrients) गरज असते. याशिवाय पिकांची वाढ खुंटते, ती सशक्त बनत नाहीत आणि तुम्हाला अपेक्षित उत्पादन मिळत नाही. अनेकदा याच छोट्या वाटणाऱ्या कमतरतांमुळे आपल्या कष्टाचं, पैशाचं आणि वेळेचं मोठं नुकसान होतं. आजच्या आधुनिक शेतीत, फक्त मुख्य खतांवर अवलंबून राहणं म्हणजे अर्धवट माहितीवर शेती करण्यासारखं आहे. चला तर मग, या दुर्लक्षित पण महत्त्वाच्या घटकांबद्दल सविस्तर जाणून घेऊया!
🌀 जागतिक संशोधन काय सांगतंय? आपल्याला सावध व्हायला हवं!
आज जगभरातील कृषी तज्ज्ञ एका गोष्टीवर सहमत आहेत, सल्फर आणि मॅग्नेशियमची कमतरता आता नायट्रोजनपेक्षाही जास्त उत्पादनात घट करत आहे. म्हणजे, तुम्ही कितीही युरिया टाका, पण जर सल्फर-मॅग्नेशियम कमी असेल, तर तुमच्या पिकाला ते पूर्णपणे मिळणार नाही.
आपल्या भारतीय कृषी संशोधन परिषदेने (ICAR) केलेल्या प्रयोगांमधून स्पष्ट झालंय की, जर फळझाडांना कॅल्शियम आणि मॅग्नेशियम मिळालं नाही, तर त्यांची फुलधारणा 30 ते 60 टक्क्यांपर्यंत कमी होते! विचार करा, किती मोठं नुकसान! अमेरिकेतील नेब्रास्का विद्यापीठाने तर हेही सिद्ध केलंय की, सल्फर कमी असलेल्या जमिनीत 15 टक्के नायट्रोजनचा वापर होतच नाही. म्हणजे, युरियावरचा तुमचा खर्च वाया जातोय!
🌀 कॅल्शियम : तुमच्या झाडाचं ‘टिकवणुकीचं रसायन’
🔆 शेतकऱ्यांनो, आपलं घर मजबूत असावं असं वाटतं ना? त्यासाठी मजबूत पाया लागतो. झाडांचंही तसंच आहे! कॅल्शियम म्हणजे झाडांच्या पेशींची भिंत (सेल वॉल) बनवणारा घटक. याच्याशिवाय झाडांचा पायाच कमकुवत राहतो.
❇️ अभावामुळे काय होतं?
🔆 फळांची गळ, फुटणं, लवकर सडणं, खासकरून टोमॅटो, मिरची, वांगी यासारख्या भाजीपाला पिकांमध्ये ही समस्या खूप दिसते. ‘ब्लॉसम ॲण्ड रॉट’ नावाचा रोग याच कॅल्शियमच्या कमतरतेमुळे येतो, ज्यात फळांच्या खालच्या बाजूला काळा डाग पडून फळं सडतात. पंजाब अ‍ॅग्रिकल्चरल युनिव्हर्सिटीने केलेल्या अभ्यासात, टोमॅटोवर फक्त कॅल्शियम नायट्रेटची फवारणी केल्याने 17 टक्के उत्पादन वाढल्याचं दिसलं!
🔆 कोवळी पानं मुडपणं, कळ्यांची नासाडी : नवीन वाढ खुंटते आणि फुलं किंवा फळं लागत नाहीत.
🔆 चुनखडी आणि कॅल्शियमचा संबंध : आपल्यापैकी अनेकांना माहीत आहे की, पिकांना कॅल्शियम मिळण्यासाठी चुनखडीयुक्त जमिनीत बरेच प्रॉब्लेम येतात.
🌀 सल्फर : झाडांची ‘प्रथिन फॅक्टरी’
🔆 आपल्या शरीरात प्रथिनं किती महत्त्वाची असतात, हे आपल्याला माहीत आहे. झाडांनाही प्रथिनांची गरज असते आणि सल्फर हा प्रथिनं बनवणारे अमिनो अ‍ॅसिड तयार करतो. सल्फर नसेल तर झाडं पिवळी पडतात, अशक्त होतात आणि त्यांना लगेच रोग होतात.
❇️ अभावामुळे काय होतं?
🔆 कांदा, लसूण यांसारखी पिकं गंध हरवतात : सल्फरमुळेच त्यांना तो खास गंध येतो.
🔆 तेलाच्या पिकांमध्ये (उदा. भुईमूग, मोहरी) तेलाचं प्रमाण घटतं : IARI च्या संशोधनानुसार, फक्त सल्फरची फवारणी केल्याने मोहरीच्या उत्पादनात 24 टक्के वाढ आणि तेलामध्ये 10 टक्के जास्त घनता मिळाली.
🔆 रोगप्रतिकारशक्ती संपते : झाडं लगेच रोगांना बळी पडतात.
🌀 मॅग्नेशियम : फोटोसिंथेसिसचं इंजिन!
🔆 झाडं सूर्यप्रकाशातून आपलं अन्न स्वतः तयार करतात, या प्रक्रियेला ‘फोटोसिंथेसिस’ म्हणतात. या प्रक्रियेचं मुख्य केंद्र म्हणजे क्लोरोफिल आणि या क्लोरोफिलच्या मध्यभागी मॅग्नेशियम असतं. मॅग्नेशियम नसेल तर झाडं अन्नच बनवू शकणार नाहीत!
❇️ अभावामुळे काय होतं?
🔆 पानं पिवळी पडतात : विशेषतः पानांच्या शिरांमधील भाग पिवळा पडतो, याला ‘इंटरव्हेनल क्लोरोसिस’ म्हणतात.
🔆 झाडं खुंटतात, वाढ खुंटते : मका, ऊस यांसारख्या पिकांमध्ये मॅग्नेशियमची खूप गरज असते. संयुक्त प्रयोगांमध्ये मॅग्नेशियमच्या फवारणीमुळे मका आणि ऊस या पिकांमध्ये 15-20 टक्के उत्पादन वाढ दिसून आली आहे.
🌀 नुकसानीचे आकडे : आपल्या शेतकऱ्याचं वास्तव
कृषी मंत्रालयाच्या अहवालानुसार, केवळ या दुय्यम अन्नद्रव्यांच्या दुर्लक्षामुळे आपल्या शेतकऱ्यांचं मोठं नुकसान होतंय.
🔆 महाराष्ट्रातील कांदा उत्पादक : कॅल्शियमच्या कमतरतेमुळे प्रति एकर 6,500 रुपयांपर्यंत नुकसान!
🔆 पंजाबमधील भेंडी उत्पादक : मॅग्नेशियमच्या कमतरतेमुळे प्रति एकर 4,200 रुपयांपर्यंत नुकसान!
🔆 गुजरात आणि कर्नाटकातील शेतकरी : मूग आणि द्राक्ष या पिकांमध्ये सल्फर आणि कॅल्शियमच्या अभावामुळे हजारो रुपयांचं नुकसान सोसतायत.
🔆 म्हणजेच, एक शेतकरी केवळ दुर्लक्षामुळे वर्षाला 30,000 हजार रुपयांपर्यंत गमावतोय! हा आकडा मोठा आहे आणि याकडे लक्ष देणं गरजेचं आहे.
🌀 वापरण्याच्या योग्य पद्धती : योग्य ज्ञान, योग्य वापर!
या अन्नद्रव्यांची कमतरता दूर करण्यासाठी योग्य पद्धतीने वापर करणं महत्त्वाचं आहे.
🔆 फवारणीद्वारे (पिकांवर) : कॅल्शियम नायट्रेट + बोरॉन : 0.5 टक्के द्रावण (म्हणजे 10 लिटर पाण्यात 50 ग्रॅम). बोरॉनमुळे कॅल्शियमचं शोषण चांगलं होतं.
🔆 मॅग्नेशियम सल्फेट : 2 टक्के द्रावण (म्हणजे 10 लिटर पाण्यात 200 ग्रॅम).
सल्फर SC/80 टक्के WDG: 2.5 ग्रॅम प्रतिलिटर पाणी.
🌀 जमिनीतून देण्यासारखे :
🔆 बेंटोनाइट सल्फर : 20-25 किलो प्रतिएकर.
🔆 जिप्सम (कॅल्शियमचा उत्तम स्रोत) : 250 किलो प्रतिएकर. जिप्सममध्ये कॅल्शियम आणि सल्फर दोन्ही असतात.
🔆 डोलोमाइट (कॅल्शियम + मॅग्नेशियम दोन्ही) : 100 किलो प्रतिएकर.
❇️ सावधगिरी : बाजारात फसवणूक टाळा!
शेतकरी बांधवांनो, बाजारात अनेक जण ‘मल्टीमायनरल’, ‘सुपर कॅल्शियम’ अशा नावांनी गोंडस बाटल्या विकतात. पण त्यात अन्नद्रव्यांचं प्रमाण खूप कमी (2 टक्क्यांपेक्षाही कमी) असतं. त्यामुळे पैसा वाया जातो. कोणतंही उत्पादन घेताना त्यावर असलेलं प्रमाणपत्र (certification) तपासा. कृषी विभागाची किंवा कृषी विद्यापीठाची शिफारस असलेलं उत्पादनच खरेदी करा आणि गोंडस नावांनी फसू नका!
❇️ निष्कर्ष : सजग व्हा, सशक्त व्हा!
शेतकरी मित्रांनो, तुमचं पीक केवळ जगू नये, तर ते ‘भरभरून जगावं’ यासाठी या दुय्यम अन्नद्रव्यांकडे लक्ष द्या. आजच्या शेतीत ज्याला आपल्या झाडांचा अभ्यास आहे, ज्याला त्याच्या पोषणाची गरज समजते, त्याचंच उत्पन्न वाढणार आहे.
‘ज्याचं झाड, त्याचा अभ्यास – आणि ज्याचं उत्पन्न त्याचं पोषण!’
जर तुम्ही आज या छोट्याशा, पण प्रभावी दुय्यम अन्नद्रव्यांकडे दुर्लक्ष केलं, तर उद्या हजारोंचं नाही, तर लाखोंचं नुकसान तुमचं स्वतःचं आहे. या माहितीचा योग्य वापर करा आणि तुमच्या शेतीत सोन्याचे पीक काढा.
✅ ही मैत्री विचारांची!
कृषिसाधना....
