Traceability in agriculture : शेतीतील ट्रेसिबिलिटी – काळाची गरज
1 min read
Traceability in agriculture : ‘आपली व्यवस्था अजूनही काळाच्या मागे विचार करते…’ ही उक्ती विशेषतः शेतीसंदर्भात (Agriculture) खरी ठरत आहे. काही जण अजूनही म्हणतात की, ट्रेसिबिलिटीची (Traceability) गरज नाही किंवा आमचा ग्राहक ती मागत नाही. परंतु, आता हेच लोक QR-कोड आधारित ट्रेसिबिलिटी प्रणाली स्वीकारण्याच्या वाटेवर आहेत. याचे कारण म्हणजे नुकताच भारत सरकारच्या कृषी मंत्रालयाने बियाणे क्षेत्रातील कंपन्यांसाठी QR-कोड (Quick-Response Code) आधारित ट्रेसिबिलिटी प्रणाली बियाण्याच्या पाकिटावर सक्तीची केली आहे. ही केवळ सुरुवात आहे. भविष्यात शेतीच्या इतर क्षेत्रांमध्येही ही अट लागू होईल, यात शंका नाही. जागतिक पातळीवर होणारे बदल लक्षात घेता, आता शेतकऱ्यांनी देखील ही प्रणाली स्वीकारणे अपरिहार्य ठरणार आहे.
🎯 हापूस आंबा उत्पादकांचा यशस्वी प्रयोग
महाराष्ट्रातील विशेषतः कोकणातील हापूस आंबा उत्पादकांनी QR कोड प्रणालीचा वापर करून ग्राहकांपर्यंत थेट पोहोचण्याचा मार्ग निर्माण केला. त्यामुळे खोट्या विक्रीला आळा घालण्यात मोठे यश मिळाले. तथापि, ही प्रणाली सध्या ‘Know Your Customer’ या टप्प्यापर्यंत मर्यादित आहे. आता पुढच्या टप्प्यावर म्हणजे ‘एंड-टू-एंड ट्रेसिबिलिटी’ वर काम होणे अत्यंत आवश्यक आहे.
🎯 कर्नाटकचा आदर्श मॉडेल – KQR
कर्नाटकमध्ये K-QR (कर्नाटक किसान क्यूआर) ही प्रणाली राज्य सरकारने अंमलात आणली असून, ती कृषी निविष्ठा, बियाणे, सिंचन, पॉलीहाऊस इत्यादी विविध क्षेत्रांत पारदर्शकता वाढवण्याचे कार्य करत आहे. यामुळे कृषी व्यवसायातील पारदर्शकता आणि विश्वासार्हता वाढत आहे. महाराष्ट्राने याकडे गांभीर्याने पाहण्याची गरज आहे.
🎯 देशातील पहिला ट्रेसिबल सीड्स ब्रँड
साताऱ्यातील राही नॅचरल सीड्स या अग्रगण्य बियाणे कंपनीने फार्मसेतू टेक्नॉलॉजीज व द फार्म यांच्या तांत्रिक सहकार्याने देशातील पहिली पूर्ण ट्रेसिबल सीड्स ब्रँड तयार केले आहे. ही बाब केवळ बियाण्यापुरती मर्यादित न राहता द्राक्ष, गहू, आंबा, ऊस या पिकांसाठीसुद्धा ट्रेसिबिलिटी यशस्वीपणे विकसित केली जात आहे.
🎯 ट्रेसिबिलिटी म्हणजे काय?
ट्रेसिबिलिटी म्हणजे उत्पादनाचा संपूर्ण प्रवास मागे जाऊन शोधण्याची क्षमता.
उदा. एखादे कसे उगवले गेले, त्यात कोणत्या निविष्ठा वापरल्या गेल्या, उत्पादन कुठून आणि कोणत्या शेतकऱ्याकडून आले, कोणत्या प्रक्रियेतून गेले, कोणाकडून कोणाकडे गेले, कोणत्या ठिकाणी थांबले इत्यादी माहितीची साखळी ग्राहकांना उपलब्ध असणे.
🎯 ट्रेसिबिलिटी का आवश्यक आहे?
🔆 ग्राहकांचा विश्वास
ट्रेसिबिलिटीमुळे उत्पादनाचा पारदर्शक इतिहास उपलब्ध होतो. यामुळे ग्राहकांचा विश्वास वाढतो.
🔆 आंतरराष्ट्रीय प्रमाणपत्रासाठी उपयुक्त
जागतिक पातळीवर अन्नसुरक्षेसाठी ट्रेसिबिलिटी गरजेची असून, निविष्ठांमध्ये वापरलेले रसायने आणि त्याचा दर्जा तपासण्यास मदत होते.
🔆 निर्यात संधी वाढवते
जागतिक बाजारपेठेत प्रवेशासाठी ट्रेसिबिलिटी आवश्यक असून, यामुळे शेतकऱ्यांना जागतिक स्पर्धेत संधी मिळते.
🔆 गुणवत्ता नियंत्रण आणि पारदर्शकता
ट्रेसिबिलिटीमुळे उत्पादनाच्या प्रत्येक टप्प्यावर गुणवत्ता तपासणी शक्य होते. त्यात पारदर्शकता येते.
🔆 शाश्वत शेतीस चालना
ट्रेसिबिलिटीमुळे जबाबदारी आणि शाश्वत उत्पादन पद्धतीस चालना मिळते. ब्रँड व्हॅल्यू वाढते.
🎯 शासन, विद्यापीठे आणि धोरणांचा अपुरा प्रतिसाद
महाराष्ट्र शासनाने शेतकऱ्यांना डिजिटल साक्षर करण्याचा प्रयत्न करायला हवा. परंतु, प्रत्यक्षात तसा प्रयत्न कमीच दिसतो. महा ॲग्रीटेक वेबसाइटवर याविषयी फारशी ठोस माहिती उपलब्ध नाही. महसूल गोळा करण्यावर अधिक भर असून, शेतकऱ्यांच्या डिजिटल सक्षमीकरणावर लक्ष दिले जात नाही. विद्यापीठ पातळीवरसुद्धा ट्रेसिबिलिटी आणि डिजिटल शेती याविषयी जागरूकता अभावित आहे.
🎯 एआय आणि डिजिटल शेती – मानसिक तयारीचा अभाव
आता कृत्रिम बुद्धिमत्ता (AI) शेतीच्या दारात येऊन उभी आहे. मात्र, शासन आणि शेतकरीवर्ग यासाठी मानसिकदृष्ट्या तयार आहे का, याची चिकित्सा आवश्यक आहे. नुकत्याच झालेल्या पुणे आंतराष्ट्रीय हॅकथॉन मधील ढिसाळपणा आणि ज्युरींचा मुजोरपणा सगळ्या स्टार्टअपने अनुभवला. मूलतः ज्यांनी आयुष्यात कधीही कोणता व्यवसाय केला नाही, ते कोणत्या व्यवसायाचे परीक्षक कसे होऊ शकतात? खरं तर हा संशोधनाचा विषय आहे.
शेतकऱ्यांना उत्पादनातील दर्जा आणि मूल्यसाखळी याविषयी अज्ञान असल्याने ई-नाम सारख्या डिजिटल ट्रेडिंग प्लॅटफॉर्मना अपेक्षित यश मिळत नाही.
सर्टिफिकेशन, कम्प्लायन्सेस आणि ट्रेसिबिलिटी – भविष्याचा आधार
जागतिक स्पर्धेत टिकायचे असल्यास केवळ आर्थिक कामकाजाचे पालन (फायनान्शियल कम्प्लायन्सेस) पुरेसे नाही, तर अन्न-गुणवत्ता, ट्रेसिबिलिटी आणि प्रक्रिया पारदर्शकता यांचे पालनदेखील तितकेच महत्त्वाचे आहे.
केवळ कंपन्यांनी नव्हे, तर शेतकऱ्यांनीही स्वतःला या डिजिटल युगासाठी सज्ज करणे आवश्यक आहे. अन्यथा आपण आंतरराष्ट्रीय स्पर्धेत मागे पडतोय का, याचे आत्मपरीक्षण करणे भाग पडेल.
महत्त्वाचे संदर्भ व पुरावे
🔆 कर्नाटक किसान QR प्रणाली:
👉 https://scalion.com/kqr/
🔆 भारतातील पहिली सिड्स ट्रेसिबिलिटी:
👉 http://thefuture.1point5.co/…/rahee-indias-first-fully…
🔆 शासन निर्णय बातमी:
👉 http://indianexpress.com/…/govt-notification…/lite/
🔆 भारत सरकार कृषी मंत्रालयाचे अधिकृत GR नोटिफिकेशन (सोपवलेले)
कृषिसाधना....
