कपाशीच्या पिकांवरील किडींची ओळख

गुलाबी बोंडअळी
गुलाबी बोंडअळी (Pink bollworm Pectinophora gossypiella (Saunders ) (Lepidoptera : Gelechiidae) फुले व हिरव्या बोंडांना नुकसान पोहचविते. प्रादुर्भाव ग्रस्त फुले अर्धवट उमललेल्या गुलाबाच्या कळीसारखी दिसतात व त्यांना डोमकळी म्हणतात. अंड्यातून निघालेली अळी बोंडात शिरल्यानंतर हे छिद्र बंद होते. बोंडामध्ये एकापेक्षा जास्त अळ्या असू शकतात. गुलाबी बोंडअळी बोंडात राहून सरकीचे नुकसान करते. बियाण्याची उगवणशक्ती आणि तेलाच्या प्रमाणात घट होते. बोंडांचे वरून निरिक्षण केल्यावर सुद्धा अळीचा प्रादुर्भाव ओळखता येत नाही. अळी अवस्था बोंडामध्ये पूर्ण झाल्यानंतर ही अळी कोशावस्थेत जाण्यासाठी बोंडाला छिद्र करून बाहेर पडते. प्रादुर्भाव ग्रस्त बोंडे परिपक्व न होताच फुटतात. कापसाची प्रत बिघडून उत्पादनात बरीच घट येते. पीक गुलाबी बोंडअळीला बळी पडू शकते बोंडअळ्यांमध्ये बीटी कपाशीला प्रतिकारक क्षमता तयार होण्याची प्रक्रिया लांबविता येते.

हिरवी बाेंडअळी
हिरव्या लहान अळ्या पानाचा हिरवा भाग खरवडून खातात आणि मोठ्या अळ्या पाने कडेने खातात. ही अळी कळ्या, फुले व बोंडसुद्धा खाते. बोंडाला मोठी छिद्रे आढळून येतात व तेथे पिवळसर हिरवी किंवा गडद हिरवी अळीची विष्ठा आढळून येते. बहुजातीय पिकांचे नुकसान करणाऱ्या या किडीचा ऑगस्ट महिन्यात सोयाबीनच्या पिकावर मुख्यत्वे प्रादुर्भाव आढळतो. तंबाखूची अळी मळकट हिरव्या रंगाची असून, तिच्या शरीरावर पिवळसर नारिंगी रेषा आणि काळे ठिपके असतात. पूर्ण वाढलेली अळी 30 ते 40 मिमी. लांब असते. मादी पुंजक्याने पानावर अंडी घालते. अंड्यांमधून निघालेल्या अळ्या सामूहिकपणे पानाचा हिरवा भाग खातात. त्यामुळे पाने जाळीदार दिसतात.

ठिपक्याची बोंडअळी
ठिपक्याची बोंडअळी (Lepidoptera : Noctuidae) Spotted bollworm Earias vittella (Fab.) E. insulana (Boisduvel) कपाशीला पात्या येण्याच्या अगोदर प्रथम कोवळ्या शेंड्यांना छिद्र पाडून पोखरून खाते. त्यामुळे असे शेंडे सुकून नंतर वाळतात. पात्या आल्यावर अळी पात्या, कळ्या, फुले आणि बोंडांना नुकसान पोहचविते. त्यामुळे गळ होते. ह्या किडीच्या प्रादुर्भावामुळे पात्या अर्धवट उमलतात व गळून पडतात. नुकसानग्रस्त बोंडावर संसर्गजन्य जिवाणू व बुरशीचा प्रादुर्भाव आढळतो. या अळीचा प्रादुर्भाव तीन आठवड्याच्या काळापासूनच सुरू होतो पण अधिकतम प्रादुर्भाव 15 ते 16 व्या आठवड्यात असतो. बीटी कपाशीवर ठिपक्याची बोंडअळी सध्या नियंत्रणात आहे.

अमेरिकन बोंडअळी
अमेरिकन बोंडअळीचा अर्धा भाग बोंडाच्या बाहेर असतो. या अळीने केलेली छिद्रे अनियमित गोल तुलनात्मक दृष्ट्या मोठी असतात. प्रादुर्भाव ग्रस्त पात्या व लहान बोंडे जी झाडावर राहतात ती पावसाच्या पाण्यामुळे सडतात. रुई खराब होते. या किडींचा प्रादुर्भाव नोव्हेंबर-डिसेंबर महिन्यापर्यंत वाढू शकतो. अमेरिकन बोंडअळीमध्ये बीटी कपाशीला प्रतिकारक क्षमता तयार होण्यास विलंब होतो. सोबतच लेडीबर्ड बीटल, क्रायसोपा, इ. मित्र किटकांचे संवर्धन होण्यास मदत होईल व पुढील प्रसार थांबविता येतो. बीटी कपाशीवर अमेरिकन बोंडअळी सध्या नियंत्रणात आहे. अमेरिकन व ठिपक्याची बोंडअळीच्या व्यवस्थापनासाठी फ्लूबेनडामाइड 39.35 टक्के एससी 3 मिली किंवा इण्डोक्झाकार्ब 14.5 एससी 5 मिली किंवा स्पिनोसॅड 45 टक्के एससी 2.5 मिली प्रति 10 लिटर पाण्यात प्रमाणात मिसळून फवारणी करावी.

ऊंटअळी
ऊंटअळी (Cotton Semilooper Anomis flava (Fabricius) (Lepidoptera: Noctuidae) ही अळी हिरवी लांब व पिवळे पट्टे असलेली असते. मादी पतंग गोलाकार, पिवळसर एक एक करुन अंडी पानाच्या पृष्ठभागावर घालते. अंड्यातून निघालेल्या लहान अळ्या सुरूवातीला पानाचा पृष्ठभाग कुरतडतात व जाळीदार करतात. मोठ्या अळ्या पाने खातात. तीव्र प्रादुर्भाव झाल्यास झाडे पर्णहीन होतात. पिकाच्या बाह्यवृद्धीच्या काळात या किडीचा प्रादुर्भाव जास्त असतो. प्रादुर्भावग्रस्त झाडे निस्तेज व मलूल होतात.

पाने गुंडाळणारी अळी
पाने गुंडाळणारी अळी (Cotton leaf folder Sylepta derogata (Fabricius) (Lepidoptera: Crambidae) ही कापसाची एक किरकोळ कीड आहे. या किडीचा प्रादुर्भाव ऑक्टोबर ते नोव्हेंबर या महिन्यात आढळतो. किडींची अळी पानाची गुंडाळी करते. गुंडाळी केलेली पाने नरसाळ्यासारखे दिसतात. अळी पानामध्ये लपून राहून कडेकडेने पान खात असते. परिणामतः पिकाची वाढ समाधानकारक होत नाही.

पांढरी माशी
पांढऱ्या माशीची पिल्ले व प्रौढ पानांच्या खालच्या बाजूस राहून पानांमधील रसशोषण करतात. त्यामुळे पाने कोमेजतात व मलूल होतात. तीव्र स्वरूपाचा प्रादुर्भाव असल्यास पाने लालसर व ठिसूळ होवून वाळतात. माशी आपल्या शरीरातून पानावर चिकट पदार्थ बाहेर टाकते त्यावर काळी बुरशी वाढून झाडाची अन्न तयार करण्याची प्रक्रिया मंदावते. त्यामुळे कपाशीच्या उत्पादनावर व प्रतीवर अनिष्ट परिणाम होतो. हवा किडीचा प्रादुर्भाव ऑक्टोबर ते नोव्हेंबर महिन्यात जास्त आढळतो. कमी पर्जन्यमान व अधिक तापमान (30 डिग्री से. पेक्षा जास्त) या किडीच्या वाढीस पोषक आहे. पांढरी माशी ही बऱ्याच विषाणूजन्य रोगांचे जसे की चूरडा रोग संक्रमणास कारणीभूत आहे. पांढरी माशीने आर्थिक नुकसानीची पातळी ओलांडल्यास बुप्रोफेजीन 25 टक्के एससी 10 मिली किंवा डायफेथीयुरोन 50 टक्के डब्लूपी किंवा स्पायरोमेसीफेन 22.9 टक्के ईसी 12 मिली किंवा पायरीप्रोक्सीफेन 10 टक्के ईसी 20 मिली प्रति 10 लिटर पाण्यात प्रमाणात मिसळून फवारणी करावी. पांढरी माशी निरीक्षण आणि व्यवस्थापनासाठी पिवळे चिकट सापळे लावावे.

मुळकुज
मुळकुज (Fusarium wilt Fusarium oxysporum f.sp. vasinfectum) अर्थात मर रोग हा फुझारियम या बुरशीमुळे होतो. रोपे लहान असताना पाने पिवळी किंवा करड्या रंगाची बनतात. रोगट रोपे वाळतात व मरतात. मोठ्या झाडाची पाने मलूल व पिवळी होवून वाळतात.

चाफर भुंगा
चाफर भुंगा Oxycetonia versicolor (Fabricius) (Coleoptera : Scarabaeidae) हा भुंगा कपाशीची एक किरकोळ कीड आहे. मागील 3-4 वर्षांपासून हा भुंगा गुजरात व महाराष्ट्राच्या काही भागात फुलावर आढळत आहे. हा भुंगा मध्य हंगामात एका पिकावरुन दुसऱ्या पिकावर भटकत असतो. प्रौढ भुंगा बहुतांश कपाशीच्या फुलावर ऑगस्ट ते सप्टेंबर महिन्यात दिसतो. जेव्हा पीक फुले व बोंडे धरण्याच्या अवस्थेत असते. मुख्यत हा भुंगा परागकणावर भक्षण करीत असतो. भुंगे फुलावर एकट्याने अथवा 2 ते 3 च्या समूहाने दिसतात. भुंगा फुले आणि कधीकधी विकसनशील बोंडांवर क्षती करून नुकसान करतात. हा भुंगा विविध प्रकारची पिके जसे की मूग, भेंडी, तूर, जास्वंद खाताना दिसतो. याचे व्यवस्थापन भुंगे हाताने गोळा करून नष्ट करावे.

पिठ्या ढेकूण
पिठ्या ढेकूण (Hemiptera : Pseudococcideae) कपाशीवरील पिठ्या ढेकूण (Cotton mealybug Phenacoccus solenopsis Tinsley) या किडीची प्रौढ मादी व पिल्ले शरीराने मृदू अंडाकृती चापट असतात. पिठ्या ढेकणाची मादी व पिल्ले खोड, पाने, पात्या, बोंडे, कोवळी फांदी तसेच कोवळ्या शेंड्यांमधून रस शोषण करतात, त्यामुळे पाने चुरगळतात. शेंड्यांना झुपक्याचा आकार येतो. अधिक प्रादुर्भावग्रस्त झाड संपूर्ण वाळते. ही किड आपल्या शरीराद्वारे गोड व चिकट पदार्थ बाहेर टाकते. तो झाडावर पसरल्यावर काळ्या बुरशीची वाढ होते. कालांतराने संपूर्ण झाड चिकट व काळसर दिसते. परिणामी पानाच्या अन्न तयार करण्याच्या प्रक्रियेत बाधा येते. झाडांची वाढ खुंटते, बोंडे अपरिपक्व अवस्थेत आढळतात. कापसाची प्रत खालावते व उत्पादनात बरीच घट येते.

पपई पिठ्या ढेकूण
पपई पिठ्या ढेकूण (Papaya mealybug Paracoccus marginatus Williams and Granara de Willink) या ढेकणाची मादी व पिल्ले झाडाच्या खोड, पाने, पात्या, कोवळी फांदी यावर उपजीविका करते. ह्या भागातून रस शोषण करते. त्यामुळे झाड विद्रुप दिसते. कालांतराने संपूर्ण झाड वाळते. झाडाला झुपक्यासारखा आकार येतो. कापसाच्या प्रतीवर व उत्पादनावर अनिष्ट परिणाम होतात. हा पिठ्या ढेकूण मुख्यतः पपईवर आढळतो. मागील काही वर्षात या ढेकणाने कपाशीचे लक्षणीय नुकसान केले आहे. सध्या हा पिठ्या ढेकूण मध्य भारतात तुरळक प्रमाणात बघावयास मिळतो. उष्ण व समउष्ण हवामान या किडीस पोषक आहे. आशिया खंडात ही कीड खाद्यपिके, चारा, फुले, तंतू पिके या वनस्पतींवर अधिक प्रमाणात पहायला मिळते.

मावा
मावा (Sucking Pest Control On Cotton Crop) ही कीड रंगाने पिवळसर किंवा फिकट हिरवी आणि आकाराने अंडाकृती असते. मावा व त्याची पिल्ले पानाच्या खालच्या बाजूने आणि कोवळ्या शेंड्यावर समूहाने राहून रस शोषतात. अशी पाने निस्तेज होऊन आक्रसतात, खालील बाजूला मुरगळलेली दिसतात. त्यामुळे झाडाची वाढ खुंटते. मावा किडीच्या शरीरातून स्रवणाऱ्या गोड चिकट द्रवामुळे पाने चिकट बनतात. कालांतराने त्यावर काळी बुरशी वाढून, पानाच्या अन्न निर्मिती प्रक्रियेत अडथळा निर्माण होतात.

तुडतुडे
प्रौढ व पिल्ले फिकट हिरवे, पाचरी प्रमाणे असतात. समोरच्या पंखावर एक काळा ठिपका असतो. तुडतुड्यांच्या पिल्लांना पंख नसतात. तुडतुड्यांचे एक वैशिष्ट्य म्हणजे ते तिरके चालत चटकन उडी मारतात. प्रौढ व पिल्ले पानाच्या खालील बाजूला राहून रस शोषतात. त्यामुळे पाने प्रथम बाजूने पिवळसर होऊन नंतर तपकिरी होतात. अधिक प्रादुर्भावामध्ये संपूर्ण पाने लाल तांबडी, त्यांच्या कडा मुरगळलेली दिसतात. परिणामी झाडांची वाढ खुंटते. अशा झाडांना पाते, फुले आणि बोंडे कमी प्रमाणात लागतात. तुडतुडे पिशवीत जमा करून नष्ट करावे तसेच घातक रसायनांचा वापर टाळून अॅनासियस एरिजोनेन्सिस, अँसेरोफैगस पपई इ. परजीवी किटकाचे संवर्धन करावे. आर्थिक नुकसानीची पातळी ओलांडल्यास फ्लोनिकॅमिड 50 डब्लू जी 4 ग्रॅम किंवा डिनोटेफ्युरान 20 एस जी 3 ग्रॅम प्रति 10 लि. पाण्यात प्रमाणात मिसळून फवारणी करावी. तुडतुडे व फुलकिडे यांच्या व्यवस्थापनासाठी थायोमिथोक्झाम 25 टक्के डब्लूजी 2 ग्रॅम प्रति 10 लिटर पाण्यात प्रमाणात मिसळून फवारणी करावी.

लाल्या
लाल्याच्या नियंत्रणासाठी पेरणीनंतर 90 ते 120 दिवसापर्यंत म्हणजेच पीक वाढीची काळात मॅग्नेशियम सल्फेट 1 टक्के, युरिया 2 टक्के आणि डीएपी 2 टक्के याप्रमाणे फवारणी करावी.

करडा भुंगा
करडा भुंगा (Grey weevil Myllocerus maculosus Desb. (Coleoptera: Curculionidae) ही कापसाची एक गौण कीड आहे. प्रौढ हे करड्या रंगाचे तर लहान अळ्या ह्या पांढऱ्या रंगाच्या असतात. ही कीड कापसावर एप्रिल ते ऑक्टोबरपर्यंत असते. प्रौढ हे पानावर तर लहान अळ्या मुळांवर जगतात.

भुरके ढेकूण
भुरके ढेकूण (Dusky cotton bug Oxycarenus hyalinipennis (Costa) (Hemiptera: Oxycarenidae) या किडीला राखाडी ढेकूण असेही म्हणतात. ही किड अपरिपक्व बोंडाच्या बियांतील रस शोषण करते. त्यामुळे जेव्हा हे बोंड परिपक्व होतात तेव्हा ते वजनाने हलके होतात. प्रादुर्भावामुळे बियांची उगवणशक्ती खालावते.

तांबडे ढेकूण
तांबड्या ढेकणाची प्रौढ व पिल्ले पाने, हिरव्या व अर्ध उघड्या बोंडाच्या बियांतील रस शोषण करतात. त्यामुळे बोंडे पूर्णपणे उघडत नाहीत. या किडीच्या विष्ठेमुळे आणि शरीरातील द्रवामुळे कापसाची प्रत खराब होऊन कापसाच्या गुणधर्मात कमतरता दिसून येते. बियांतील तेलावरही वाईट परिणाम होतो. प्रादुर्भावामुळे बियाण्याची उगवण शक्ती कमी होते. बियांचा विकास पूर्णपणे न होता अविकसित बीज तयार होतात.

पिठ्या ढेकूण
पिठ्या ढेकूण (Pink hibiscus mealybug Maconellicoccus hirsutus (Green) या किडीस ‘द्राक्ष पिठ्या ढेकूण’ म्हणूनही ओळखतात. या किडींचा प्रादुर्भाव जास्वंद, संत्री, कॉफी, पेरू, आंबा, सोयबीन, कपाशी, मका इत्यादीवर आढळतो. प्रादुर्भावग्रस्त झाडांवर या किडीची वसाहत आढळते. कालांतराने ही वसाहत वाढून फांद्या, फळे, पात्या तसेच संपूर्ण झाडांवर पांढरे आच्छादन तयार होते. या किडींच्या प्रादुर्भावामुळे झाडाची वाढ खुंटते व उत्पादन घटते.

आर्थिक नुकसान पातळी
✳️ 10 मावा प्रति पान
✳️ 8 ते 10 प्रौढ पांढरी माशी किंवा 20 पिल्ले प्रति पान
✳️ 2 ते 3 तुडतुडे प्रति पान
आढळून आल्यानंतर रासायनिक कीटकनाशकाचा वापर करावा. त्यापूर्वी एकात्मिक नियंत्रण पद्धतीचा अवलंब करत राहावा.

व्यवस्थापन
✳️ पूर्व हंगामी खोल मशागत करावी.
✳️ वेळोवेळी प्रादुर्भावग्रस्त फांद्या, पाने व इतर पालापाचोळा जमा करून नष्ट करावा.
✳️ झाडांची प्रादुर्भावग्रस्त शेंडे काढणे रसशोषक किडी प्रतिरोधक व कमी कालावधीत येणाऱ्या आणि लवकर परिपक्व होणाऱ्या वाणांची पेरणी वेळेवर करावी.
✳️ पक्ष्यांच्या भक्षणामुळे आणि जास्त तापमानामुळे अळ्यांचे कोष मृत होतात.
✳️ खुरपणी, कोळपणी करून पीक ताणविरहित ठेवावे.
✳️ माती परिक्षणानुसार नत्र खतांचा योग्य प्रमाणात वापर करावा. त्यामुळे कपाशीची अनावश्यक कायिक वाढ होणार नाही. अशा पिकावर कीड कमी प्रमाणात राहील.
✳️ निसर्गतः रसशोषक किडीवर उपजीविका करणारे मित्र कीटक उदा. ढालकीटक, सिरफिड माशी, क्रायसोपा, ॲनसियस असे परोपजीवी कीटक आढळून आल्यास रासायनिक कीटकनाशकांचा वापर टाळावा. मित्र किटकांचे संवर्धन होईल.
✳️ पांढरी माशीच्या नियंत्रणासाठी पिवळे चिकट सापळे लावावेत.
✳️ पीक वाढीच्या सुरुवातीपासून निंबोळी अर्क (5 टक्के) किंवा ॲझाडिरॅक्टीन (10000 पीपीएम) 2 ते 3 मिलि प्रति लिटर पाण्यात मिसळून प्रतिबंधात्मक फवारणी करावी.
✳️ किडींनी आर्थिक नुकसानीची पातळी ओलांडल्यास फ्लोनिकॅमिड (50 टक्के डब्ल्यूजी) 0.3 ग्राम किंवा थायामेथोक्झाम (25 टक्के डब्ल्यूजी) 0.2 ग्राम किंवा ब्युप्रोफेजीन (25 टक्के एससी) 2 मिलि किंवा फिप्रोनील (5 टक्के एससी) 3 मिलि किंवा डायफेन्थुरॉन (50 टक्के डब्ल्युपी) 1.2 ग्राम किंवा ॲसीफेट (50 टक्के) अधिक इमिडाक्लोप्रीड (1.8 एसपी) (संयुक्त कीटकनाशक) 2 ग्राम तसेच फूल किडीच्या व्यवस्थापनासाठी फिप्रोनिल (5 टक्के एससी) 3 मिलि किंवा स्पिनेटोरम (11.7 टक्के एससी) 0.84 मिलि या कीटकनाशकांची फवारणी करावी.
✳️ फवारणीसाठी शुद्ध पाण्याचा वापर करावा. शेतात कीटकनाशकांचे द्रावण तयार करताना व फवारणी करताना चष्मा, हातमोजे व तोंडावर मास्कचा वापर करावा.

कृषिसाधना....

डॉ. प्रदीप दवणे

कृषिशास्त्रज्ञ, प्रादेशिक फळ संशोधन केंद्र काटोल, जिल्हा नागपूर.
डॉ. पंजाबराव देशमुख कृषी विद्यापीठ अकोला.
संपर्क :- 9604067704
मेल :- dpradeep.ento@gmail.com

See author's posts