कपाशीवरील कीड, राेग च सूत्रकृमींचे व्यवस्थापन

गुलाबी बोंडअळी
✳️ इमिडाक्लोप्रीड 70 डब्ल्यूएस 10 ग्राम प्रति किलो बियाण्यास पेरणीपूर्वी बीज प्रक्रिया करावी.
✳️ रस शोषक किडींसाठी आर्थिक नुकसानीच्या पातळीवर आधारीत शिफारशीत आंतरप्रवाही किटकनाशकाची गरजेनुसार एक फवारणी करावी.
✳️ ट्रायकोग्रामा चिलोनीस या परोपजीवी किटकाची अंडी पेरणीनंतर 45 ते 50 आणि 55 ते 60 दिवसांनी अशी दोन वेळा कपाशीचे शेतात सोडावीत.
✳️ एचएएनपीव्ही या विषाणूची हेक्टरी 500 एलई या प्रमाणात एक फवारणी करावी.
✳️ पाच टक्के निंबोळी अर्काची एक फवारणी करावी.
✳️ गरजेनुसार बोंडअळ्यांसाठी शिफारशीत रासायनिक किटकनाशकांच्या आर्थिक नुकसानीच्या पातळीवर आधारीत एक किंवा दोन फवारण्या कराव्यात.
✳️ कोरडवाहू कपाशीवरील किडींचे परिणामकारक, प्रभावी आणि किफायतशीर एकीकृत कीड व्यवस्थापनासाठी थायोमेथोक्झाम 70 डब्ल्यूएस 4.28 ग्राम प्रति किलो बियाण्याला पेरणीपूर्वी बीज प्रक्रिया करावी.
✳️ रस शोषक किडींकरिता अॅसिटामिप्रीड 20 एसपी 15 ग्राम क्रियाशील घटक प्रति हेक्टर या प्रमाणात एक फवारणी करावी.
✳️ उगवणीनंतर 45 ते 50 आणि 55 ते 60 दिवसांनी अशी दोन वेळा ट्रायकोग्रामा चिलोनीसची अंडी हेक्टरी दीड लाख या प्रमाणात कपाशीचे सोडावे.
✳️ Histori साठी निमार्क 300 पीपीएम 5 मि.ली. प्रति लिटर, स्पीनोसॅड 45 एससी 50 ग्राम क्रियाशील घटक प्रति हेक्टर आणि बिटा-सायफ्ल्यूथ्रीन 2.5 टक्के प्रवाही 0.0025 टक्के तीव्रतेची आवश्यकतेनुसार सलग एक एक फवारणी.
✳️ अमेरिकन आणि ठिपक्याच्या बोंडअळीचे व्यवस्थापनासाठी स्पीनोसॅड 45 एससी 0.01 टक्के आणि गुलाबी बोंडअळीचे व्यवस्थापनासाठी बिटा-सायफ्ल्यूथ्रीन 2.5 टक्के प्रवाही 0.0025 टक्के तीव्रतेच्या फवारणी करावी.
✳️ कापूस पिकाचा हंगाम मध्य भारतात डिसेंबर – जानेवारी दरम्यानच संपुष्टात आणावा.
✳️ पूर्वहंगामी (एप्रिल-मे) कपाशीची लागवड टाळावी.
✳️ अर्धवट उमललेली प्रादुर्भावग्रत बोंडे व पिकाचे अवशेष त्वरित नष्ट करावेत.
✳️ बीटी बियाण्यासोबत गैर बीटीचे बियाणे दिले असल्यास त्याची आश्रय पीक म्हणून लागवड करावी.
✳️ गुलाबी बोंडअळीने प्रादुर्भावग्रस्त कापसाची गोदामामध्ये साठवण करू नये.
✳️ संकरीत बीटी अथवा सरळ वाणांचे बियाणे नेहमी अधिकृत विक्रेत्याकडूनच खरेदी करावे व दुकानदाराकडून पक्के बिल घ्यावे व ते हंगाम संपेपर्यंत जपून ठेवावे.
✳️ शिफारस केलेल्या कमी कालावधीत पक्व होणाऱ्या बीटी कापूस अथवा सरळ वाणांची वेळेतच म्हणजे जून महिन्यात पेरणी करावी.
✳️ गुलाबी बोंडअळीचा जीवनक्रम खंडीत करण्यासाठी पिकांची फेरपालट करावी.
✳️ पतंगांच्या हालचालीवर लक्ष्य ठेवण्यासाठी पेरणीच्या 45 दिवसानंतर हेक्टरी 5 याप्रमाणे कामगंध सापळे लावावेत.
✳️ गुलाबी बोंडअळीच्या प्रादुर्भावाचे निदान करण्यासाठी पात्या व फुले लागण्याच्या अवस्थेत वेळोवेळी निरीक्षण करावे.
✳️ बोंडे लागण्याच्या अवस्थेत एक एकर क्षेत्रातून वेगवेगळ्या झाडांची 20 बोंडे तोडून ती फोडून पहावी.
खाली गळून पडलेली प्रादुर्भावग्रस्त पात्या, फुले व बोंडे गोळा करून त्वरित नष्ट करावी.
✳️ पेरणीपासून 50-60 दिवसानंतर निंबोळी तेल 5 मिली, 5 टक्के निंबोळी बियांचा अर्क, धुण्याचा सोडा 1 ग्राम प्रति लिटर पाण्यात मिसळून फवारणी करावी.
✳️ ट्रायकोग्रामा बॅक्ट्रिया अंड्यावर उपजीविका करणारा परोपजीवी मित्र कीटक 60,000 प्रति एकर याप्रमाणे एका आठवड्याच्या अंतराने कपाशीच्या फुलोरा अवस्थेत तीनदा प्रसारण केल्यास चांगले नियंत्रण मिळते.
✳️ मान्यता असलेल्या व शिफारस केलेल्या कीटकनाशकांची फवारणी करावी. जहाल विषारी किंवा उच्च विषारी गटातील कीटकनाशकांची फवारणी टाळावी.

मुळकुज
रोप अवस्था ते बाह्यवृद्धी अवस्थेपर्यंत झिंक सल्फेट 24 किला प्रति एकरी मातीमध्ये मिसळवावे. ट्रायक्रोडर्मा 4 ग्राम किंवा सुडोमोनस फ्लुरोसन्स 10 ग्राम व थायरम 75 टक्के डब्लूएस 3 ग्राम प्रती किलाे बियाणे याप्रमाणे बीज प्रक्रिया करावी. ट्रायक्रोडर्मा 10 किलाे प्रति हेक्टर 200 किलो शेणखतात मिसळून द्यावे. कार्बेन्डॅझिम 50 टक्के डब्लूपी प्रती 2 लिटर पाण्यात मिसळून झाडाच्या मुळाजवळ आणि लगतच्या निरोगी झाडाजवळ टाकावे.

मर
थायरम 75 टक्के डब्ल्यूएएस 3 ग्राम प्रति किलाे बियाणे याप्रमाणे बीज प्रक्रिया करावी अथवा कार्बेन्डॅझिम 50 डब्ल्यूपी 2 ग्राम प्रति लिटर पाण्यात मिसळून झाडाच्या मुळाजवळ टाकावे

बोंड सडन
बोंड धारण अवस्थेत बाेंडाच्या बाहेरच्या भागावर बोंड सडनचे लक्षण दिसल्यास कार्बेन्डॅझिम 50 डब्ल्यूपी 2 ग्राम प्रति लिटर पाण्यात मिसळून आणि आंतरिक सडन असल्यास कॉपर ऑक्सिक्लोराईड 25 ग्राम व 2.5 ग्राम स्ट्रेप्टोसायक्लिन प्रति 10 लिटर पाण्यात मिसळून फवारणी करावी.

पानावरील डाग व चट्टे
फुले व बाेंड येण्याची अवस्थेत पायरक्लोस्ट्रोबीन 20 टक्के डब्लूजी 2 ग्राम अथवा मेटीरम 55 टक्के व पायरक्लोस्ट्रोबीन 5 टक्के डब्लूजी 20 ग्राम प्रति 10 लिटर पाण्यात मिसळवून फवारणी करावी.

अनुजीवी करपा
कोणत्याही अवस्थेत कार्बोक्झीन 75 टक्के डब्लूपी 1.5 ग्राम प्रति किलाे अथवा कार्बोक्झीन 37.5 टक्के व थायरम 37.5 टक्के डीएस 2.5 ग्राम प्रति किलाे बियाणे याप्रमाणे बीज प्रक्रिया करावी. स्ट्रेप्टोसायक्लीन 1 ग्राम व कॉपर ऑक्सीक्लोराईड 50% डब्लूपी 25 ग्रात प्रति 10 लिटर पाण्यात मिसळवून फवारणी करावी.

दहिया
बोंड येण्याची अवस्थेत कार्बेन्डॅझिम 50 डब्लूपी 20 ग्राम किंवा पायराक्लोस्ट्रोबीन 20 टक्के डब्लूजी 2 ग्राम अथवा अथवा मेटीरम 55 टक्के व पायराक्लोस्ट्रोबीन 5 टक्के डब्लूजी 20 ग्राम प्रति 10 लिटर पाण्यात मिसळवून फवारणी करावी.

तंबाखू स्ट्रीक विषाणू
पात्या, फुले व बाेंड धरण्याच्या अवस्थेत फुलकिड्यांच्या व्यवस्थापनसाठी थायोमेथोक्साम 25 टक्के डब्ल्यूजी 2 ग्राम प्रति 10 लीटर पाण्यात मिसळून फवारणी करावी.

रोगांचे एकात्मिक व्यवस्थापन
✳️ रोग टाळण्यासाठी पेरणीपूर्व तथा पेरणीच्या काळात (मे-जून) करावयाची कामे उन्हाळ्यात खोल नांगरणी करावी. शेत कडक उन्हात तापू द्यावे. त्यामुळे माती द्वारे पसरणारे रोगकारक जीवाणू व बुरशी कडक उन्हात नष्ट होतील.
✳️ खोडवा पीक घेणे टाळावे.
✳️ शेतातील व आजुबाजुचे तण, कचरा नष्ट करावा आणि पिकांची फेरपालट करावी.
✳️ जिथे मुळकुज रोग अस्तित्वात आहे किंवा मागील वर्षी या रोगाचा प्रादुर्भाव होता, त्या ठिकाणी कपाशीचे पीक घेणे टाळावे.
✳️ पाण्याचा प्रवाह मुळकुज ग्रस्त ठिकाणाहून निरोगी पिकांकडे नसावा.
✳️ भाजीपाला पिकाखाली असलेल्या मुळकुज ग्रस्त भागात कपाशीचे पीक घेणे टाळावे.
✳️ एक पीक पद्धती टाळावी. कारलेवर्गीय आणि भाजीपालावर्गीय पिके कपाशीलगत लावू नये.
✳️ उमललेले बोंड त्वरीत काढावे जेणेकरून बियाण्यांद्वारे पसरणारे रोगकारक घटक पुढच्या हंगामात वहन होणार नाहीत.

सूत्रकृमींचे एकात्मिक व्यवस्थापन
✳️ कपाशीच्या पिकात वृक्काकार सूत्रकृमिना आधार देणारी अमरवेल, पांढरी घेटुली व चांदवेल या तणांचे नियंत्रण करून सूत्रकृमींचा उपद्रव नियंत्रणात ठेवता येते.
✳️ पिकांना चांगले कुजलेले सेंद्रिय खत द्यावे.
✳️ उन्हाळ्यात खोल नांगरणी करून माती कडक सूर्यप्रकाशात तापू द्यावी.
✳️ पिकांची फेरपालट : सूत्रकृमींना आधार न देणाऱ्या पिकांची (झेंडू, ज्वारी, मोहरी, करडई ईत्यादी) लागवड करून सूत्रकृमींचे प्रभावी नियंत्रण करता येते.
✳️ मुळगाठ सूत्रकृमींच्या नियंत्रणासाठी दयाळी (Crotalaria Spectabilis) ची पेरणी केल्यावर 30 ते 45 दिवसानंतर त्यावर नांगरणी करावी.
✳️ जैविक नियंत्रण : बियाण्यास जैवनियंत्रक जिवाणू ग्लुकोनासोबॅक्टर डायजोट्रॉफीकस स्ट्रेन 35-47 सीसीएस एचएयू, हिस्सार, हरियाणा यांचा एक किलो कार्यशील घटक प्रती हेक्टर या प्रमाणात घेऊन मातीत मिसळल्यास झाडांच्या मुळांवर गाठी निर्माण करणाऱ्या सूत्रकृमींचे प्रभावी नियंत्रण करता येते.
✳️ सूत्रकृमींच्या अंड्यांना संक्रमण करणारी परभक्षी बुरशी पेसिलोमायसेस लीलासीनस यांचा वापर सुद्धा एक चांगला उपाय आहे.
✳️ मातीत कडुलिंबाच्या बियांची ढेप, करंजीची ढेप, मोहाची ढेप वगैरे टाकून मातीची सुधारणा मुळांवर गाठी निर्माण करणाऱ्या सूत्रकृमींचे प्रभावी नियंत्रण करता येते.

कृषिसाधना....

डॉ. प्रदीप दवणे

कृषिशास्त्रज्ञ, प्रादेशिक फळ संशोधन केंद्र काटोल, जिल्हा नागपूर.
डॉ. पंजाबराव देशमुख कृषी विद्यापीठ अकोला.
संपर्क :- 9604067704
मेल :- dpradeep.ento@gmail.com

See author's posts