Sowing of Sorghum varieties : जमिनीच्या खोलीनुसार पेरा ज्वारीचे वाण!

🎯 ज्वारीच्या वाणांचे पेरणीक्षेत्र
महात्मा फुले कृषी विद्यापीठाच्या ज्वारी वाणांनी उत्पादनाची क्रांती केली आहे. ज्वारी सुधार प्रकल्पांतर्गत सन 2023 पर्यंत ज्वारीचे विविध 25 वाण शेतकऱ्यांसाठी प्रसारित केले आहेत. राज्यात एकूण 40 टक्के क्षेत्रावर राहुरीच्या महात्मा फुले कृषी विद्यापीठाने विकसित केलेल्या ज्वारीच्या विविध वाणांची लागवड करण्यात आली आहे. महाराष्ट्रात सन 2020-21 मध्ये 16.6 लाख हेक्टर क्षेत्रावर रब्बी ज्वारीची पेरणी करण्यात आली होती. त्यामध्ये 23 टक्के क्षेत्र हे हलक्या जमिनीचे, 48 टक्के क्षेत्र मध्यम तर 29 टक्के क्षेत्र हे भारी जमिनीचे आहे. यामधून मागील वर्षी राज्याला 17.4 लाख टन ज्वारीचे उत्पादन मिळाले. राज्यातील एकूण ज्वारीच्या क्षेत्रापैकी 40 टक्के क्षेत्र महात्मा फुले कृषी विद्यापीठाच्या विकसित वाणाखाली आहे. यामध्ये फुले रेवती खाली 15 टक्के, फुले वसुधा खाली 10 टक्के, फुले सुचित्रा 10 टक्के, फुले अनुराधा 5 टक्के, मालदांडी व इतर स्थानिक वाणाखाली 60 टक्के क्षेत्र महाराष्ट्रात आहे.

🎯 ज्वारी पेरणीचे नियाेजन
महात्मा फुले कृषी विद्यापीठाने जरी ज्वारीची पेरणी ही 15 सप्टेंबर ते 15 ऑक्टोबर या दरम्यान करण्याची शिफारस केलेली असली तरी, राज्यातील काही भागात गोकुळ अष्टमीपासून पेरणीला सुरुवात होते. काही शेतकरी 15 सप्टेंबरनंतर पेरणीला सुरुवात करतात. तर काही शेतकरी हस्ताचा पाऊस पडून गेल्यानंतर पेरणी करतात. विविध भागातील पाऊस परिस्थिती, जमिनीतील उपलब्ध ओलाव्यानुसार पेरणीचे नियोजन करणे आवश्यक आहे. तत्पूर्वी ज्वारीच्या वाणांची निवड ही अत्यंत महत्त्वाची आहे. त्याकरिता प्रस्तुत लेखात कोरडवाहू व बागायती क्षेत्रासाठी जमिनीच्या खोलीनुसार ज्वारीचे वाण व खत व्यवस्थापन याबाबत माहिती दिली आहे. रब्बी ज्वारीच्या लागवडीसाठी मध्यम ते भारी, चांगला निचरा होणारी जमीन निवडावी. जमिनीच्या खोलीनुसार व पाण्याच्या उपलब्धतेनुसार सुधारित वाणांची निवड करावी. हलकी जमीन (30 ते 45 से.मी. खोल), मध्यम खोल जमीन (45 ते 60 से.मी. खोल) व भारी जमीन (60 से.मी. पेक्षा जास्त खोल) अशा जमिनीच्या खोलीनुसार रब्बी ज्वारीचे वाण निवडावेत.

🎯 मूलस्थानी जलसंधारण
पावसाचे पाणी जमिनीत मुरण्यासाठी उन्हाळ्यात शेती मशागतीची कामे उतारास आडवी करावीत. नांगरट झाल्यावर 10 ते 12 गाड्या शेणखत जमिनीत मिसळून द्यावे. त्यानंतर कुळवाच्या पाळ्या देऊन शेतातील काडी, कचरा, धसकटे वेचून शेत साफ करावे. पावसाचे पाणी साठवून ठेवण्यासाठी जमिनीच्या उतारावर वाफे तयार करावेत. 3.60 चौरस मीटर x 3.60 चौरस मीटर आकाराचे वाफे तयार करताना सारा यंत्राने करून त्यामध्ये बळीराम नांगराने दंड टाकल्यास कमी खर्चात वाफे तयार करता येतात तसेच ट्रॅक्टर चलित यंत्राने एकावेळी 6 चौरस मीटर x 2.00 चौरस मीटर आकाराचे वाफे तयार करता येतात. सदर वाफे रब्बी ज्वारी पेरणीपूर्वी 45 दिवस अगोदर करावेत म्हणजे 15 सप्टेंबर ते 15 ऑक्टोबर हा काळ रब्बी ज्वारीची कोरडवाहू क्षेत्रामध्ये पेरणी करण्यासाठी शिफारस केलेला आहे. तेव्हा 15 सप्टेंबरपूर्वी 45 दिवस म्हणजे ऑगस्ट महिन्याच्या पहिल्या आठवड्यात वाफे तयार करावेत. पेरणीपूर्वी जेवढा पाऊस पडेल त्यामध्ये जिरवावा. पेरणीच्यावेळी वाफे मोडून पेरणी करावी व पुन्हा सारा यंत्राच्या सहायाने गहू, हरभरा पिकांसारखे वाफे पाडून आडवे दंड पाडावेत म्हणजे पेरणीनंतर पाऊस पडल्यानंतर तो आडवून जिरवता येईल. या तंत्राला मूलस्थानी पाणी व्यवस्थापन असे म्हटले जाते. या तंत्रामुळे रब्बी ज्वारीच्या उत्पादनात 30 ते 35 टक्के वाढ होते.

🎯 ज्वारीची पेरणी आणि बीजप्रक्रिया
🔆 कोरडवाहू रब्बीची पेरणी 15 सप्टेंबर ते 15 ऑक्टोबर या कालावधीत जमिनीत पुरेशी ओल असल्यास करावी. शक्यतो हस्ताचा पाऊस पडून गेल्यावर पेरणी करणे हिताचे आहे. योग्य वेळी पेरणी न झाल्यास खोडमाशीचा प्रादुर्भाव अधिक होतो.
🔆 पेरणीपूर्वी बियाण्यास गंधकाची प्रक्रिया करावी. त्यासाठी 1 किलो बियाण्यास 300 मेष गंधकाची 4 ग्राम याप्रमाणे बीजप्रक्रिया करावी. त्यामुळे काणी या राेगाचा प्रादुर्भाव हाेत नाही. गंधकाची प्रक्रिया केल्यानंतर 10 किलो बियाण्यास प्रत्येकी 250 ग्राम अॅझोटोबॅक्टर व पीएसबी या जीवाणू संवर्धनाची प्रक्रिया करावी.
🔆 पेरणीसाठी प्रति हेक्टरी 10 किलो बियाणे वापरावे. ज्वारीची पेरणी दोन चाड्याच्या पाभरीने 45 से. मी अंतरावर एकाच वेळी खते व बियाणे स्वतंत्र चाड्यातून पेरावे. कोरडवाहू ज्वारीसाठी दोन रोपातील अंतर 20 से.मी ठेवावे. बागायती ज्वारीसाठी दोन रोपातील अंतर 12 ते 15 से.मी. ठेवावे.

🎯 आंतरमशागत
🔆 ज्वारीची उगवण झाल्यावर 10 ते 12 दिवसांनी विरळणी करावी. पिकाच्या सुरुवातीच्या 35 ते 40 दिवसात पीक ताणविरहित ठेवावे.
🔆 पेरणीनंतर आवश्यकतेनुसार 1 ते 2 वेळा खुरपणी करावी आणि तीन वेळा कोळपणी करावी.
🔆 पहिली काेळपणी पेरणीनंतर तीन आठवड्यांनी फटीच्या कोळप्याने करावी.
🔆 दुसरी कोळपणी पेरणीनंतर पाच आठवड्यांनी पासच्या कोळप्याने करावी. त्यामुळे रोपांना मातीचा आधार मिळतो.
🔆 तिसरी कोळपणी आठ आठवड्यांनी दातेरी कोळप्याने करावी. त्यामुळे जमिनीच्या भेगा बुजवण्यास मदत होऊन जमिनीतील ओल्याव्याचे बाष्पीभवन न होता जमिनीतील ओलावा टिकून राहण्यास मदत होते.

🎯 जमिनीच्या खोलीनुसार ज्वारीचे वाण व खत व्यवस्थापन
🔆 रब्बी ज्वारीचे सुधारीत व संकरित वाण खतांना चांगला प्रतिसाद देतात. हलक्या जमिनीत (30 ते 45 सें. मी. खोल) फुले यशोमती, फुले अनुराधा, फुले माऊली या वाणांचा वापर करावा. पेरणी करतेवेळी प्रति हेक्टरी 25 किलो नत्र म्हणजेच 55 किलो युरिया (सर्वसाधारणपणे एक युरियाची गोणी) दोन चाड्याच्या पाभरीने द्यावे.

🎯 जमिनीच्या खोलीनुसार कोरडवाहू आणि बागायती क्षेत्रासाठी रब्बी ज्वारीचे शिफारस केलेले सुधारित/संकरित वाण
🔆 हलकी जमीन (खोली 30 सें.मी.) :- फुले अनुराधा, फुले माऊली, फुले यशोमती.
🔆 मध्यम जमीन (खोली 60 से.मी) :- फुले सुचित्रा, फुले माऊली, परभणी मोती, मालदांडी 35-1,
🔆 भारी जमीन (खोली 60 से.मी पेक्षा जास्त) :- सुधारित वाण – फुले वसुधा, फुले यशोदा, सी. एस. व्ही 22, पी.के.व्ही. क्रांती, परभणी मोती, फुले पूर्वा. संकरित वाण – सी.एस.एच. 15 आणि सी.एस.एच. 19.
✳️ बागायतीसाठी :- फुले रेवती, फुले वसुधा, सी.एस.व्ही. 18, सी.एस.एच. 15, सी.एस.एच. 19.
✳️ हुरड्यासाठी :- फुले उत्तरा, फुले मधूर.
✳️ लाह्यांसाठी :- फुले पंचमी.
✳️ पापडासाठी :- फुले रोहिणी

🔆 मध्यम जमिनीत (45 ते 60 सें. मी. खोल) फुले सुचित्रा, फुले माऊली, मालदांडी 35-1 या वाणांचा वापर करावा. पेरणी करताना प्रति हेक्टरी 40 किलो नत्र व 20 किलो स्फुरद म्हणजेच 87 किलो (सर्वसाधारणपणे दोन गोण्या) युरिया व 125 किलो(सर्वसाधारणपणे अडीच गोणी) एसएसपी दोन चाड्याच्या पाभरीने द्यावे.
🔆 भारी जमिनीत (60 सें.मी. पेक्षा अधिक खोल) फुले वसुधा, फुले यशोधा, सीएसव्ही-22, पीकेव्ही क्रांती, सीएसएच 15, सीएसएच 19 या वाणांचा वापर करावा. पेरणी करतेवेळी प्रति हेक्टरी 60 किलो नत्र व 30 किलो स्फुरद म्हणजेच 130 किलो युरिया (सर्वसाधारणपणे अडीच गोणी) व 187 किलो एसएसपी (सर्वसाधारणपणे पावणे चार गोणी) द्यावे.
🔆 बागायती ज्वारीसाठी मध्यम व खोल जमिनीसाठी फुले वसुधा, फुले यशोधा फुले रेवती, सीएसव्ही-18, सीएसएच 15, सीएसएच 19 या वाणांचा वापर करावा. मध्यम जमिनीकरिता प्रति हेक्टरी 80 किलो नत्र, 40 किलो स्फुरद व 40 किलो पालाश म्हणजेच 174 किलो युरिया (सर्वसाधारणपणे साडेतीन गोणी), 250 किलो एसएसपी (सर्वसाधारणपणे पाच गोणी) व 67 किलो एमओपी (सर्वसाधारणपणे सव्वा गोणी) याप्रमाणे खते द्यावीत.
🔆 बागायती ज्वारीच्या पेरणीच्या वेळी संपूर्ण स्फुरद, पालाश व अर्धे नत्र द्यावे. उर्वरित नत्र पेरणीनंतर 30 दिवसांनी पहिली खुरपणी झाल्यावर साधारणपणे द्यावे.
🔆 भारी जमिनीत प्रति हेक्टरी 100 किलो नत्र, 50 किलो स्फुरद व 50 किलो पालाश द्यावे. त्याकरिता 217 किलो युरिया (सर्वसाधारणपणे सव्वाचार गोण्या), 308 किलो एसएसपी (सर्वसाधारणपणे सहा गोणी) व 84 किलो एमओपी (सर्वसाधारणपणे पावणे दोन गोणी) द्यावे. पेरणी करतेवेळी संपूर्ण स्फुरद, पालाश व अर्धे नत्र द्यावे. उर्वरित नत्र साधारणपणे पेरणीनंतर एक महिन्यांनी पहिली खुरपणी झाल्यावर द्यावे.
🔆 कोरडवाहू रब्बी ज्वारीस पेरणीच्या वेळी 50:25:25 नत्र, स्फुरद, पालाश प्रति हेक्टरी दोन चाड्याच्या पाभरीने द्यावे. त्याकरिता साधारणपणे दोन गोणी युरिया, तीन गोण्या एसएसपी व एक गोणी एमओपी या प्रमाणे खतांची मात्रा द्यावी.

🎯 रब्बी ज्वारीस द्यावयाची खते
✳️ काेरडवाहू
🔆 हलकी जमीन (30 ते 45 से.मी) :- नत्र (युरिया) 25 (55), स्फुरद (एसएसपी) 00, पालाश (एमओपी) 00.
🔆 मध्यम जमीन (45 ते 60 सें.मी.) :- नत्र (युरिया) 40 (87), स्फुरद (एसएसपी) 20 (125), पालाश (एमओपी) 00.
🔆 भारी जमीन (60 सें.मी. पेक्षा अधिक) :- नत्र (युरिया) 60 (130), स्फुरद (एसएसपी) 30 (188), पालाश (एमओपी) 00.
✳️ बागायती
🔆 हलकी जमीन (30 ते 45 से.मी) :- नत्र (युरिया) 00, स्फुरद (एसएसपी) 00, पालाश (एमओपी) 00.
🔆 मध्यम जमीन (45 ते 60 सें.मी.) :- नत्र (युरिया) 80 (174), स्फुरद (एसएसपी) 40 (250), पालाश (एमओपी) 40 (67).
🔆 भारी जमीन (60 सें.मी. पेक्षा अधिक) :- नत्र (युरिया) 100 (217), स्फुरद (एसएसपी) 50 (313), पालाश (एमओपी) 50 (84).
🔆 बागायती ज्वारीस नत्र दोन हफ्त्यात पेरणीवेळी अर्धे व पेरणीनंतर एक महिन्याने) अर्धे, संपूर्ण स्फुरद व पालाश पेरणीच्या वेळेस द्यावे.
कोरडवाहू ज्वारीस संपूर्ण नत्र, स्फुरद व पालाश दोन चाड्याच्या पाभरीने पेरून द्यावे. (50:25:25 किलाे/हेक्टर)

🎯 पाणी व्यवस्थापन
🔆 कोरडवाहू ज्वारीस संरक्षित पाण्याची सोय असल्यास पीक गर्भावस्थेत असताना पेरणीनंतर 28 ते 30 दिवसांनी किंवा पीक पोटरीत असताना 50 ते 55 दिवसांनी पाणी द्यावे.
🔆 दोन पाणी देणे शक्य असल्यास वरील दोन्ही नाजूक अवस्थेत ज्वारीला पाणी द्यावे.
🔆 बागायती ज्वारीस मध्यम जमिनीत तिसरे पाणी फुलोऱ्यात असताना पेरणीनंतर 70 ते 75 दिवसांनी आणि कणसात दाणे भरताना 90 ते 95 दिवसांनी पाणी द्यावे.
🔆 भारी जमिनीत ज्वारीला चौथ्या पाण्याची गरज भासत नाही.

🎯 रब्बी ज्वारीस पाणी देण्याच्या अवस्था
🔆 ज्वारी पिकाचा जोमदार वाढीचा काळ :- पेरणीनंतर 28 ते 30 दिवसांनी.
🔆 पीक पोटरीत असताना :- पेरणीनंतर 50 ते 55 दिवसांनी.
🔆 पीक फुलोऱ्यात असताना :- पेरणीनंतर 70 ते 75 दिवसांनी.
🔆 कणसात दाणे भरण्याचा काळ :- पेरणीनंतर 90 ते 95 दिवसांनी.

❇️ हलकी जमीन (30 ते 45 सें. मी. खोल) :- फुले अनुराधा, फुले माऊली, फुले यशोमती.
❇️ मध्यम जमीन (खोली 60 सें. मी. पर्यंत) :- फुले सुचित्रा, फुले माऊली, परभणी मोती, मालदांडी -35-1.
❇️ भारी जमीन (खोली 60 सें.मी. पेक्षा जास्त) :- सुधारित वाण – फुले वसुधा, फुले यशाेधा, फुले पूर्वा, सी.एस.व्ही. 22, पी. व्ही.के. क्रांती, परभणी माेती. संकरित वाण – सी.एस.एच.15, सी.एस.एच.19

कृषिसाधना....

डॉ. आदिनाथ ताकटे

मृदा शास्त्रज्ञ, एकात्मिक शेती पद्धती संशोधन प्रकल्प, महात्मा फुले कृषी विद्यापीठ, राहुरी, जिल्हा अहमदनगर.
संपर्क :- 9404032389
मेल :- aditakate@gmail.com

See author's posts