Fertilizer becoming poisonous : सावधान! तुम्ही पिकाला दिलेले खत विष ठरतंय का?

Fertilizer becoming poisonous : उत्कृष्ट पीक (Crop) हे जास्त खतं (Fertilizer) देण्यानं नाही, तर अन्नद्रव्यांचे संतुलन (Nutrient balance) राखल्यानेच येतं. ज्याप्रमाणे आपल्या शरीराला आरोग्य राखण्यासाठी संतुलित आहार (Balanced Diet) लागतो, अगदी त्याचप्रमाणे शेतीतल्या मातीला आणि झाडांनाही प्रत्येक अन्नद्रव्याचं प्रमाण योग्य असावं लागतं. एका गोष्टीचं अतिसेवन जसं आपल्या शरीरात विकार निर्माण करतं, तसंच मातीत एका खताचा डोस वाढला की, तो इतर महत्त्वाच्या पोषक तत्त्वांना झाडांसाठी अनुपलब्ध (Unavailable) करतो. यालाच अन्नद्रव्यांची साखळी किंवा पोषक-परस्परसंवाद (Nutrient Interaction) असं म्हणतात. मातीमध्ये आणि झाडात या अन्नद्रव्यांमध्ये चाललेला हा ‘स्पर्धेचा खेळ’ रोजच्या जीवनातील सोप्या उदाहरणांनी आणि सविस्तरपणे समजून घेऊया.

अन्नद्रव्यांच्या साखळीचा आणि असंतुलनाचा शेतीतील खेळ
♻️ नायट्रोजन (N – Nitrogen) चा अतिरेक
नायट्रोजन (N) हा झाडांना हिरवीगार पाने आणि वेगाने वाढ देतो. आपण त्याला आपल्या आहारातील कार्बोहायड्रेट्स (भात, पोळी, साखर) समजू शकतो. रोजचं उदाहरण : एखाद्या मुलाला दिवसभर फक्त भात-पोळी-साखर खायला दिली, तर तो दिसायला गोलमटोल (मोठी वाढ) होईल, पण प्रतिकारशक्ती कमी होऊन तो आतून अशक्त राहील. नायट्राेजनच्या अतिरेकी वापरामुळे झाड वरून नुसतेच हिरवेगार दिसते आणि आतून कमकुवत हाेते.

🔆 शेतीत काय घडते
🔹 नायट्राेजनचे प्रमाण जास्त झाल्यावर, झाडाचे शरीर वाढते, पण त्याला आधार देणारी हाडं (पेशी-भित्तिका) कमजोर होतात.
🔹 नायट्राेजनचा अतिरेक जमिनीत कॅल्शियम (Ca – Calcium) आणि मॅग्नेशियम (Mg – Magnesium) या सकारात्मक आयनांचे (Positive Ions) शोषण थांबवतो.

🔆 परिणाम
🔹 कॅल्शियमच्या कमतरतेमुळे फळांमध्ये Blossom End Rot (टोमॅटो/ढोबळी मिरचीच्या टोकाला काळा डाग) होतो.
🔹 झाड मऊ आणि कोवळे राहते, त्यामुळे कीटकांसाठी (उदा. मावा, तुडतुडे) ते जास्त आकर्षक आणि संवेदनशील बनते.
उत्पादन कमी होते, कारण झाडाची वाढ फक्त पानांमध्ये होते, फळधारणेत हाेत नाही.

♻️ फॉस्फरस (P – Phosphorus)चा अतिरेक
फॉस्फरस (P) हा झाडांची मुळे आणि फुलांच्या वाढीसाठी महत्त्वाचा आहे, पण तो जमिनीत सर्वात जास्त ‘अडकून’ राहणारा घटक आहे. रोजचं उदाहरण : तुम्ही कॅल्शियमच्या गोळ्या जास्त घेतल्या, तर ते तुमच्या शरीरातील लोह (Iron) शोषून घेण्यास अडथळा निर्माण करते. हाच ‘Chemistry चा खेळ’ झाडात फॉस्फरस खेळतो. फॉस्फरस अतिरेकामुळे सूक्ष्मद्रव्यांचे ‘तीन भाऊ’ उपाशी राहतात.

🔆 शेतीत काय घडते
🔹 जमिनीत फॉस्फरसचे प्रमाण अधिक झाल्यावर ते झिंक (Zn -Zinc), लोखंड (Fe-Iron) आणि कॉपर (Cu-Copper) यासारख्या सूक्ष्मद्रव्यांशी रासायनिक बंध (Chemical Bonds) तयार करून त्यांना स्थिर (Immobilized) करते.
🔹 झाड फॉस्फरस शोषून घेते, पण हे तीन सूक्ष्मद्रव्य मातीमध्येच अडकून राहतात, झाडांना मिळत नाहीत.

🔆 परिणाम
🔹 लोह (Fe) कमतरता – नवीन पाने शिरा सोडून पिवळी पडतात (Yellowing).
🔹 झिंक (Zn) कमतरता – पाने छोटी होतात, ‘लहान पान’ (Little Leaf) हा गंभीर रोग दिसतो आणि वाढ खुंटते.
🔹 कॉपर (Cu) कमतरता – शेंड्याकडील कोंब कोवळे व अशक्त राहतात.

♻️ पोटॅशियम (K – Potassium) चा अतिरेक
पोटॅशियम (K) म्हणजे झाडाला ताकद (रोगप्रतिकारशक्ती) देणारा आणि फळांमध्ये साखर वाढवणारा घटक. रोजचं उदाहरण : जसं एका घरात कोणी एकच माणूस रोज मोठा ताट घेऊन बसला, तर बाकी लोकांना जेवण कमी मिळते, तसा पोटॅशियम स्वतः जास्त घेऊन मॅग्नेशियमला बाहेर ठेवतो. कॅल्शियम आणि मॅग्नेशियम यांना ढकलून बाहेर काढतो.

🔆 शेतीत काय घडते
🔹 पोटॅशियम आणि मॅग्नेशियम (Mg) यांचे अणु-आकार (Ionic Size) सारखे असल्याने, मुळांवर त्यांच्या शोषणासाठी तीव्र स्पर्धा (Strong Competition) सुरू होते.
🔹 तुम्ही पोटॅशियम जास्त दिल्यावर, मूळ (Root) तेच जास्त शोषून घेते आणि मॅग्नेशियम आणि कॅल्शियम (Ca) यांना कमी प्रमाणात उपलब्ध होते.

🔆 परिणाम
🔹 मॅग्नेशियम कमतरता – पानांचा मध्य भाग पिवळा (शिरा हिरव्या) पडतो. झाडाला अन्न तयार करता येत नाही.
🔹 कॅल्शियम कमतरता – फळांची गुणवत्ता कोसळते आणि साठवण क्षमता (Shelf Life) कमी होते.

♻️ कॅल्शियम (Ca – Calcium) चा अतिरेक
कॅल्शियम (Ca) हा सेल-वॉल (पेशी-भित्तिका) बनवणारा घटक आहे. तो मातीत जास्त झाल्यास त्याचा परिणामही महत्त्वाचा ठरतो. रोजचं उदाहरण : जसा एक कठोर मोठा भाऊ घरात सर्व निर्णय घेतो आणि बाकी भावांना काही बोलता येत नाही, तसाच कॅल्शियम जमिनीतून मॅग्नेशियमला बाजूला करतो. मॅग्नेशियमला श्वास घेऊ देत नाही

🔆 शेतीत काय घडते
🔹 जमिनीत कॅल्शियम वाढले की, ते मॅग्नेशियम (Mg) आणि काही प्रमाणात पोटॅशियम (K) च्या शोषणात अडथळा आणते.
🔹 विशेषतः मॅग्नेशियमच्या शोषणात तीव्र घट होते.

🔆 परिणाम
🔹 मॅग्नेशियम (Mg)चा तुटवडा वाढतो, ज्यामुळे पानांवर पिवळसर किंवा पांढुरके डाग दिसतात.

♻️ सल्फर (S – Sulfur) चा अतिरेक
सल्फर (S) हा तेलवर्गीय पिकांसाठी आणि प्रोटीन्ससाठी महत्त्वाचा आहे. रोजचं उदाहरण : जसा आंबट दही जास्त खाल्लं तर शरीरात काही व्हिटॅमिन्स शोषले जात नाहीत, तसंच सल्फर-मोलिब्डेनम (Mo-Molybdenum) मध्ये संबंध आहे. मोलिब्डेनम (Mo) काम करणं थांबवतो.

🔆 शेतीत काय घडते
🔹 सल्फर आणि मोलिब्डेनम (Mo) यांच्यात शोषणासाठी स्पर्धा होते.
🔹 सल्फर जास्त झाल्यावर मोलिब्डेनमचे शोषण कमी होते.
🔹 मोलिब्डेनम हे लहान पण अत्यंत महत्त्वाचं तत्व आहे, जे डाळीच्या पिकात नायट्रोजन वायूचे रूपांतर करण्यासाठी (नायट्राेजन-फिक्सेशन N-Fixation) अत्यावश्यक असते.

🔆 परिणाम
🔹 डाळवर्गीय पिके (Legumes) फिकट दिसतात, कारण हवेतील नायट्रोजनचे स्थिरीकरण (Fixation) होत नाही.
🔹 उत्पादनात थेट घट होते.

♻️ pH – मातीचा सर्वात शक्तिशाली ‘न्यायाधीश’
मातीचा pH (आम्लता-क्षारता – Acidity-alkalinity) हा जमिनीतल्या सर्व पोषक-परस्परसंवादाचा (Nutrient Interaction) पाया आहे. जसा शरीरात pH बिघडला की काहीही खाल्लं तरी उपयोग होत नाही, तसंच मातीत pH बिघडला की सर्व पोषक अडकतात. जसं आपण तहानलेले असताना नुसतं गोड पेय (Sweet Drink) दिलं, तर ते तात्पुरतं बरं वाटेल, पण शरीराला उपयोग नाही. तसंच, pH चुकीचा असेल तर खतं घालूनही झाडाला उपयोग होत नाही.

🔆 शेतीत काय घडते
🔹 उच्च pH (क्षारीय/Alkaline माती) – या परिस्थितीत लोखंड (Fe), झिंक (Zn) आणि मॅंगनीज (Mn) यांची उपलब्धता कमी होते. ही सूक्ष्मद्रव्ये क्षारात अडकून पडतात.
🔹 कमी pH (आम्लीय/Acidic माती) – या परिस्थितीत मॅंगनीज (Mn) आणि ॲल्युमिनियम चे प्रमाण वाढून झाडाला विषबाधा (Toxicity) होऊ शकते.

♻️ पाण्याचे मीठ व सोडियम (Na/Cl)
मीठाळ पाणी (Salty Water) म्हणजे पोषक शोषणाचा सर्वात मोठा शत्रू. ते पोषकांना दिवसाढवळ्या लुटणारा चोर आहे.

🔆 शेतीत काय घडते
🔹 सोडियम (Na) आणि क्लोरीन (Cl) चे प्रमाण वाढल्यास ते कॅल्शियम (Ca) आणि पोटॅशियम (K) यांना मुळांमध्ये शोषून घेण्यास प्रखर अडथळा निर्माण करतात. 🔹 यामुळे झाडांची मुळे सतत ताणाखाली राहतात आणि पाणी तसेच पोषकतत्त्वे व्यवस्थित शोषली जात नाहीत.

🔆 परिणाम
🔹 कॅल्शियम, मॅग्नेशियम, पोटॅशियमचे मोठे तुटवडे दिसतात.

♻️ संतुलित शेती
या सर्व उदाहरणांवरून एकच गोष्ट सिद्ध होते : झाडासाठी ‘एकच खत जास्त’ म्हणजे ‘एका गोष्टीचं अति सेवन’ आणि हे झाडाचं आरोग्य बिघडवते. तुमचं पीक तिप्पट वाढवण्यासाठी, अन्नद्रव्यांच्या साखळीत संतुलन राखण्यासाठी हे चार महत्त्वाचे नियम पाळा
🔹 माती आणि पान चाचणी (Soil and Leaf Testing)
खत देण्यापूर्वी, मातीत कोणत्या गोष्टीची खरंच कमतरता आहे आणि कोणत्या गोष्टीचा अतिरेक आहे, हे तपासा. अंदाजे खत देऊ नका.
🔹 छोटे–छोटे डोस
मोठी मात्रा एकदम न देता, खतांचे छोटे–छोटे तुकड्यांमध्ये देणे (उदा. तीन टप्प्यात) किंवा ठिबक सिंचनातून (Fertigation) देणे सर्वात उत्तम. यामुळे अन्नद्रव्ये लगेच झाडांना मिळतात आणि जमिनीत अडकत नाहीत.
🔹 pH नियंत्रण (The Judge)
मातीचा pH 6.5 ते 7.5 या ‘न्याय्य’ मर्यादेत राखण्याचा प्रयत्न करा. यासाठी जिप्सम (Gypsum), सेंद्रिय खते (Organic Matter) किंवा आवश्यकतेनुसार इतर उपाय वापरा.
🔹 सेंद्रिय कर्ब वाढवणे
जमिनीत जैविक पदार्थ (Organic Matter) वाढवा. सेंद्रिय कर्ब (Organic Carbon) हा सर्व अन्नद्रव्यांना झाडांसाठी उपलब्ध करून देणारा आणि मातीचा pH संतुलित ठेवणारा आधारस्तंभ आहे. तुमच्या पिकांमध्ये संतुलित आहार दिल्यास, उत्पादन वाढेल आणि खतांवरचा अनावश्यक खर्चही कमी होईल.

कृषिसाधना....