तुम्हाला माहिती आहे? देशातला पहिला ‘मॉल’ 105 वर्षांपूर्वी लातूरात उभा राहिला ते…!!

🌐 गंजगोलाईची स्थापना
देशभरात ब्रिटिशांची सत्ता होती. मात्र लातूरवर निजामशाहीची हुकूमत होती, ब्रिटिशांबरोबर तह करून आपलं राज्य चालविणाऱ्या निजाम काळात लातूर मधल्या तत्कालीन व्यापाऱ्यांच्या डोक्यात अशा मार्केटची कल्पना सुचली की, सगळ्या गोष्टी लोकांना एकत्र मिळाव्यात. मग त्याची रचना पक्की झाली. मध्यभागी देवींची प्रतिष्ठापना..! त्यामागे आपल्या पाठीशी आदीशक्तीचं पाठबळ आहे, ही धारणा प्रत्येकाच्या मनात असावी. गंगमोहरं, राकेशमोहरं ही कोणतीही भावना डोक्यात न घेता.. 8 जून 1917 रोजी लातूरमध्ये गंजगोलाईची स्थापना करण्यात आली. त्याचे उदघाटन निजाम काळातील सुभेदारी म्हणजे आयुक्त कार्यालय गुलाबर्गा (कर्नाटक) स्थित होतं, त्याचे सुभेदार होते राजा इंद्रकरण, त्यांच्या हस्ते झाले आणि आजच्या व्याखेप्रमाणे देशातला पहिला ‘मॉल’ लातूरात उभा राहिला.

🌐 16 रस्ते आणि व्यापाराच्या 16 लाईन
गंज हा उर्दू शब्द आहे. त्याचा अर्थ होतो वस्तू बाजार!(आणि मराठवाड्यात मोठं गोल भांडे असते, दूध वगैरे काढण्यासाठी किंवा ठेवण्यासाठी त्यालाही गंज म्हणतात) अशी गोल वस्तू बाजार असलेली बाजारपेठ उभी राहिली. त्याला 16 रस्त्यांनी जोडण्यात आले. या 16 रस्त्यांवर ठोक व्यापारी दुकान बसविली गेली. एक रस्ता फक्त सोनारांसाठी म्हणजे सराफ लाईन. दुसरा रस्ता फक्त कापड दुकानांसाठी, ती कापड लाईन. एक लाईन अन्नधान्याची, ती भुसार लाईन… असे 16 रस्ते आणि ठोक व्यापाराच्या 16 लाईन!

🌐 असं देशात कुठे आहे का?
असं देशात कुठे आहे का? तर आहे! पण लातूरची गंजगोलाई उभी राहिल्यानंतर दिल्लीत सन 1921 ला ब्रिटिश अधिकारी एडविन लुटनेस यांनी गोल मार्केट वसविले. कमी जागेत अधिक दुकाने दळणवळणासाठी सोयीस्कर ठरतात, म्हणून त्यांनी ही रचना केली. पुढे सन 1925 मध्ये रायपूर (छत्तीसगड) शहरातही ब्रिटिशांनी गोल मार्केट वसविले.

🌐 एतद्देशीय लोकांची संकल्पना
लातूरची गोलाई एतद्देशीय लोकांनी त्यांच्या कल्पनेतून उभी केली. या स्थानिक व्यापाऱ्यांनी आपल्या जागेची मागणी त्याकाळी लातूरची पेशकारी औशावरून चालायची. तिथले पेशकार सुजामत अली यांच्या मदतीने हैदराबाद निजाम दरबारी मागणी पोहचवली व जागा उपलब्ध करून घेतली. पुढे सन 1945 ला परदेशावरून आलेल्या फय्याजुद्दीन या वास्तूरचनाकाराच्या मदतीने कच्ची गोलाई पक्की झाली…!!

🌐 इतिहासातील सोनेरी पान
सन 1905 ला लातूरला तहसील दर्जा मिळाला. त्यापूर्वी नळदुर्ग हे तहसील कचेरीचे ठिकाण होते. सन 1923 ला मिरज-लातूर रेल्वे सुरू झाली आणि लातूरची वाढ व्यापारी केंद्र म्हणून झाली. या व्यापारीपेठेची ख्याती देशभर पसरली. त्यातून गंजगोलाई आणि तीचे वैशिष्ट्य देशभर पसरले. गंजगोलाई हे लातूरच्या इतिहासातील सोनेरी पान आहे आणि लातूरकरांच्या मनामनात गोलाईबद्दल अभिमान आहे. ते लातूरकरांच्या अभिमानाचे प्रतीक आहे. अशा या गंजगोलाईचा आज (बुधवार, दि. 8 जून) वर्धापन दिन!
चला लातूर संस्कृतीचा अभिमान ठेवू या…!
देशभर तो अधिक तेजाने पसरवू या…!!

©️ फोटो कर्टशी – लकी गहेरवार, लातूर.

कृषिसाधना....

युवराज पाटील

जिल्हा माहिती अधिकारी, लातूर.
संपर्क :- 8888164834
मेल :- y2k2patil@gmail.com

See author's posts