Nitrogen hero & villain : नायट्रोजन : हिरव्या क्रांतीचा ‘नायक’ ते आजचा ‘खलनायक’
1 min read
Nitrogen hero & villain : नायट्रोजन (नत्र – Nitrogen) हा आपल्या शेतीतला एक जादूचा दिवा आहे. त्याचा योग्य प्रमाणात वापर केला, तर तो अलादीनच्या जादू सारखी समृद्धी आणतो; पण त्याचा अतिरेक झाल्यास, त्या दिव्यातुन बाहेर पडणारा जिन्न आपल्या मातीसाठी आणि पर्यावरणासाठी मोठे संकट उभे करतो. सन 1960 च्या दशकात सुरू झालेल्या हरित क्रांतीचा हाच नत्र आधारस्तंभ ठरला. उच्च उत्पादनक्षम बियाण्यांसोबत युरिया (Urea) आणि डीएपीसारखी (DAP – Diammonium Phosphate) खते वापरली गेली आणि देशाने भुकेच्या संकटावर मात करत अन्नधान्याच्या बाबतीत स्वावलंबन मिळविले. नत्र त्या काळातला राष्ट्रीय नायक होता, पण आज हाच नायक (Hero) आपल्यासमोर एका जटिल समस्येच्या रूपात उभा आहे.
शेतकऱ्यांनी नत्राच्या मूलभूत रूपांना ओळखणे अत्यावश्यक आहे. नत्र मुख्यतः तीन रूपांत उपलब्ध होतो. अमोनियल नत्र (NH4 NO 3) हे युरियासारख्या खतात आढळणारे जलद कार्य करणारे रूप आहे, जे पिकांना त्वरित ऊर्जा देते. दुसरे, नायट्रेट नत्र (NO3), जे डीएपीसारख्या संयुग खतांत असते आणि पाण्यात सहज विरघळते. मुळांद्वारे शोषले जाणारे हे सर्वात सामान्य रूप आहे. तिसरे आणि सर्वात महत्त्वाचे म्हणजे सेंद्रिय नत्र, जे शेणखत, कंपोस्ट आणि हिरवळीच्या खतांमध्ये असते. ही दीर्घकालीन गुंतवणुकीसारखी आहे, कारण जमिनीतील सूक्ष्मजीव याचे हळूहळू विघटन करून नत्र पिकांसाठी उपलब्ध करतात, ज्यामुळे जमिनीची सुपीकता टिकून राहते.
वनस्पतीच्या शरीररचनेत नत्राचे कार्य अगदी मूलभूत आहे. पानांना हिरवागार रंग देणाऱ्या पर्णहरिताची निर्मिती हे त्याचे पहिले आणि सर्वात महत्त्वाचे काम आहे. नत्राशिवाय प्रकाशसंश्लेषण (Photosynthesis) क्रिया मंदावते आणि पाने पिवळी पडू लागतात. याव्यतिरिक्त, नत्र हा प्रथिनांचा मुख्य घटक असल्यामुळे वनस्पतीची वाढ, नवीन पाने, फांद्या, देठ आणि प्रजनन करणाऱ्या अवयवांची बांधणी नत्रामुळेच शक्य होते. फुलं, फळं आणि बियांच्या निर्मितीमध्येसुद्धा नत्राचा महत्त्वाचा वाटा असतो.
पण आजची वास्तव्यता गंभीर आहे. शेतकऱ्यांमध्ये ‘जास्त खत म्हणजे जास्त उत्पादन’ हे चुकीचे समीकरण इतके रुजले आहे की, नत्राचा अतिरेकी वापर सुरू झाला आहे. याचा थेट परिणाम जमिनीवर झाला आहे. सतत जास्त प्रमाणात रासायनिक नत्र वापरल्यामुळे जमिनीची सुपीकता नष्ट झाली आहे. जमीन कठीण आणि वाळूची होत चालली आहे. अतिरिक्त नायट्रेट्स भूगर्भातील पाण्यात मिसळून पिण्याच्या पाण्याचे प्रदूषण करत आहेत, ज्यामुळे ‘ब्लू बेबी सिंड्रोम’, पचनसंस्थेचे विकार आणि काही प्रकारचे कर्करोग होण्याचा धोका वाढतो आहे. याशिवाय, जास्त नत्रामुळे पिकांमध्ये प्रथिने आणि सूक्ष्म पोषकद्रव्यांचे प्रमाण कमी होते, ज्यामुळे आपल्या आहारातील पोषणमूल्यात घट झाली आहे.
या संकटाच्या मुळाशी कर्ब (कार्बन – Carbon) आणि नत्र (नायट्रोजन – Nitrogen) गुणोत्तर (C:N Ratio) समजून न घेणे आहे. शेतकरी जेव्हा गव्हाचा कोंडा किंवा लाकडी भुसा (जास्त C:N गुणोत्तर) शेतात टाकतात, तेव्हा जमिनीतील सूक्ष्मजीव ते कुजवण्यासाठी मातीतील उपलब्ध नत्र वापरून टाकतात, परिणामी पिकांना नत्राची तात्पुरती कमतरता जाणवते. याउलट, शेंगावर्गीय पिके किंवा चांगले कंपोस्ट (कमी C:N गुणोत्तर) नत्र हळूहळू उपलब्ध करून देते. (30:1 चे गुणोत्तर कंपोस्टिंगसाठी उत्तम व आदर्श आहे. तर 24:1 च्या जवळचे गुणोत्तर मातीतील सूक्ष्मजीवांसाठी आदर्श मानले जाते.) हा समतोल राखणे शाश्वत शेतीसाठी अत्यावश्यक आहे.
पिकाच्या आयुष्यक्रमात नत्राचे व्यवस्थापन (Nitrogen Management) ही एक कला आहे. रोपट्याच्या सुरुवातीच्या वाढीच्या काळात, म्हणजे जेव्हा पाने आणि देठ बळकट होत असतात, तेव्हा नत्राची सर्वात जास्त गरज असते. या काळात नत्र कमी पडल्यास वाढ खुंटते. मात्र, फुलधारणेच्या किंवा सेटिंगच्या काळात जर नत्र जास्त दिला गेला, तर वनस्पती फुलांच्या ऐवजी फक्त पाने आणि फांद्यांची (Vegetative Growth) वाढ करू लागते, परिणामी फुलांची संख्या कमी होऊन उत्पादन घटते. भाजीपाला आणि फळ पिकांमध्ये ही काळजी अधिक घ्यावी लागते; सेटिंग झाल्यावर नत्र मर्यादित ठेवावा लागतो, जेणेकरून फळांची गुणवत्ता आणि गोडवा टिकून राहतो. नत्राचा इतर मूलद्रव्यांशी असलेला संबंधही नाजूक आहे. नत्र जास्ती झाल्यास फॉस्फरसचे (Phosphorus) शोषण कमी होते, तर पोटॅशियमशी (Potassium) स्पर्धा झाल्याने फळे गोड होण्याच्या प्रक्रियेवर परिणाम होतो.
यावर उपाय केवळ सरकारी प्रयत्नांनी होणार नाही. शेतकऱ्यांनी जबाबदारी स्वीकारणे गरजेचे आहे. सरकारने ‘नॅचरल फार्मिंग’ला प्रोत्साहन, माती चाचणी सेवा आणि जैविक खतांवर सबसिडीसारखे उपाय सुरू केले आहेत, पण शेतकऱ्यांनी या संधीचा फायदा घ्यायला हवा. सर्वप्रथम, अंदाजे खत वापरणे थांबवून मातीची चाचणी करून घ्यावी. शेंगावर्गीय पिके हिरवळीचे खत म्हणून वापरून जमिनीत नैसर्गिकरीत्या नत्राची भर करावी. रायझोबियम (Rhizobium), अझोटोबॅक्टर (Azotobacter) सारख्या जैविक खतांचा वापर केल्यास रासायनिक खतांवरील अवलंबित्व कमी होते आणि खर्चात बचत होते. युरिया नेहमी स्प्लिट ॲप्लिकेशन म्हणजे पिकाच्या टप्प्यानुसार विभागून द्यावा. जागतिक स्तरावर आज नायट्रोजन कार्यक्षम जनुकीय दाणे असलेल्या पिकांच्या जाती विकसित होत आहेत; या आधुनिक तंत्रज्ञानाचाही स्वीकार करणे गरजेचे आहे.
शेवटी, नत्र हा एक शक्तिशाली सेवक आहे, त्याला ‘स्वामी’ बनू देऊ नका. मातीची आवश्यकता, पिकाची वाढ आणि इतर सर्व पोषकद्रव्यांशी मैत्री करून दिलेला नत्रच पिकांसाठी हितकारक ठरतो. शास्त्रशुद्ध पद्धतीने, संतुलित पद्धतीने नत्राचा वापर केल्यास आपली जमीन सुपीक राहील, आपले पाणी स्वच्छ राहील, आपले पीक निरोगी राहील आणि अखेरीस, आपले स्वतःचे आरोग्यसुद्धा सुरक्षित राहील. नत्र खताचा कार्यक्षम वापर करून आपण हरित क्रांतीच्या खऱ्या खुणा पुढील पिढीसाठी टिकवून ठेवू शकतो.
कृषिसाधना....
खूप छान व मुद्देसूद लिहिले आहे.