Gram varieties : कोरडवाहू व बागायती तसेच उशिरा पेरणीसाठी हरभरा वाण

महात्मा फुले कृषी विद्यापीठाने आजपर्यंत हरभरा पिकामध्ये 14 वाण (varieties) प्रसारित केले असून, यामध्ये देशी हरभऱ्याचे विजय, विशाल, दिग्विजय, फुले विक्रम, फुले विक्रांत आणि फुले विश्वराज तर काबुली हरभऱ्याचे विराट आणि कृपा हे अधिक उत्पादनक्षम वाण असून, शेतकऱ्यांमध्ये लोकप्रिय आहेत. देशी वाणाच्या दाण्याचा रंग आकर्षक असल्यामुळे चांगला बाजारभाव मिळतो. दिवसेंदिवस शेती उद्योगात मजुरांच्या कमतरतेमुळे यांत्रिक पद्धतीने काढणी करता येईल, असा उंच वाढणारा देशी हरभऱ्याचा वाण फुले विक्रम हा विद्यापीठाने विकसित केला आहे. कम्बाईन हार्वेस्टरच्या (Combine harvester) सहाय्याने पिकाची काढणी करता येते. शेतकऱ्यांमध्ये हा वाण लोकप्रिय झाला आहे.

महाराष्ट्र राज्य हरभरा पिकाच्या पेरणी क्षेत्र व उत्पादनामध्ये देशामध्ये दुसऱ्या क्रमांकावर आहे. सन 2020-21 मध्ये राज्यात 25.94 लाख हेक्टर क्षेत्रावर या पिकाची पेरणी करण्यात आल हाेती. त्यापासून हरभऱ्याचे 28.66 लाख टन इतके उच्चांकी उत्पादन मिळाले. राज्याची उत्पादकता 11.05 किलो प्रती हेक्टर आहे. सन 2010-11 च्या तुलनेत आज हरभऱ्याचे 86 टक्के क्षेत्र 118 टक्के उत्पादन आणि 18 टक्क्यांनी उत्पादकतेत वाढ झालेली आहे.

महात्मा फुले कृषी विद्यापीठाने विकसित केलेल्या हरभरा वाणामुळे राज्याच्या हरभरा उत्पादनामध्ये लक्षणीय वाढ झाली असून, राज्याला कडधान्यामध्ये स्वयंपूर्णतेकडे वाटचाल करण्यासाठी मोठे योगदान दिलेले आहे. महात्मा फुले कृषी विद्यापीठाने आतापर्यंत हरभऱ्याचे 14 वाण विकसित केलेले आहे. यापैकी चार वाण राष्ट्रीय पातळीवर प्रसारित करण्यात आले आहे. आज राज्याच्या 40 ते 50 टक्के क्षेत्रावर राहुरीच्या कृषी विद्यापीठाच्या हरभरा वाणांची लागवड केली जाते. पारंपारिक पद्धतीमध्ये हरभरा हे पीक स्थानिक वाणाचे बियाणे वापरून केले जात होते. परंतु, अलीकडील काळात कृषी विद्यापीठाच्या संशोधनातून शेतकरी बांधवाना हवे असलेले जिरायत, बागायत आणि उशिरा पेरणीसाठी तसेच मर रोग प्रतिकारक्षम वाण उपलब्ध झाल्यामुळे हरभरा क्षेत्रात आणि उत्पादनात वाढ झाल्याचे दिसून येते. महात्मा फुले कृषी विद्यापीठाने विकसित केलेल्या हरभऱ्याच्या वाणांनी राज्यातील शेतकऱ्यांना समृद्ध केले आहे.

हरभरा पिकाच्या वाढीबरोबर जमिनीतील ओलावा कमी होत जातो आणि पाण्याचा ताण वाढू लागतो. अशा प्रतिकूल परिस्थितीत इतर पिकांच्या तुलनेत अधिक उत्पादन देणारे आणि जमिनीचा कस वाढवणारे हरभरा पीक रब्बी हंगामासाठी वरदान आहे.

🟢 हरभरा लागवड तंत्रज्ञान
🔆 जमीन :- मध्यम ते भारी काळी कसदार, चांगल्या निचऱ्याची हलकी भरड, पाणथळ चोपण किंवा क्षारयुक्त जमीन हरभरा लागवडीसाठी निवडू नये.
🔆 वाण :- विजय, विशाल, दिग्विजय, फुले विक्रम, फुले विक्रांत, फुले विश्वराज, विराट, कृपा.
🔆 बियाणे व बीजप्रक्रिया :- 70 ते 125 किलो/हेक्टरी (जाती परत्वे)
प्रति किलो बियाण्यास 2 ग्राम थायरम + 2 ग्राम बाविस्टीन किंवा 5 ग्राम ट्रायकोडर्मा चोळावे.
त्यानंतर 25 ग्राम प्रत्येकी रायझोबियम व पीएसबी या जैविक खतांची गुळाच्या थंड द्रावणामध्ये मिसळून बीजप्रक्रिया करावी.
🔆 पेरणीची योग्य वेळ :- कोरडवाहू (हस्त चरणानंतर) 20 सप्टेंबर ते 10 ऑक्टोबर.
बागायती 20 ऑक्टोबर ते 10 नोव्हेंबर.
🔆 पेरणीचे अंतर :- 30 x 10 से.मी.
🔆 खते :- शेवटच्या वखरणीच्या वेळी 5 टन शेणखत जमिनीत मिसळावे. 25:50:30 नत्र, स्फुरद, पालाश प्रति हेक्टरी म्हणजे अंदाजे एक गोणी युरिया, सहा गोण्या एसएसपी व एक गोणी एमओपी पेरणीच्या वेळी दोन चाड्याच्या पाभरीने द्यावे किंवा 125 किलो डीएपी आणि 50 किलो एमओपी पेरणीच्या वेळी बियाण्यालगत पडेल या पद्धतीने दुचाडी पाभरीने पेरून द्यावे. पीक फुलोऱ्यात असताना आणि घाटे भरण्याच्या अवस्थेमध्ये किंवा पाण्याचा ताण पडल्यास 2 टक्के युरियाची फवारणी करावी.
🔆 पीक कालावधी :- 110 ते 120 दिवस (जाती परत्वे)
🔆 उत्पादन :- कोरडवाहू 12 ते 14 क्विंटल प्रति हेक्टर, बागायती 25 ते 3 क्विंटल प्रति हेक्टर.

🟢 हरभरा देशी वाण
🎯 विजय
🔆 प्रसारण वर्ष :- 1993.
🔆 प्रती एकर बियाणे :- 35 ते 40 किलो.
🔆 पिकाचा कालवधी :- जिरायत 85 ते 90 दिवस. बागायती 105 ते 110 दिवस.
🔆 वैशिष्ट्ये :- अधिक उत्पादनक्षमता, अवर्षणास प्रतिकारक्षम, मर रोग प्रतिकारक्षम, जिरायत, बागायत व उशिरा पेरणीस योग्य.
🔆 उत्पादन :- कोरडवाहू 14 ते 15 क्विंटल/हेक्टर. बागायती 35 ते 40 क्विंटल/हेक्टर. उशिरा पेरणी केल्यास 16 ते 18 क्विंटल/हेक्टर. महाराष्ट्र, मध्यप्रदेश आणि गुजरात राज्याकरिता प्रसारित.

🎯 विशाल
🔆 प्रसारण वर्ष :- 1995
🔆 प्रती एकर बियाणे :- 35 ते 40 किलो.
🔆 पिकाचा कालावधी :- 110 ते 115 दिवस.
🔆 वैशिष्ट्ये :- बागायतीस योग्य, मर रोग प्रतिकारक्षम, आकर्षक पिवळे व टपोरे दाणे, महाराष्ट्र राज्याकरिता प्रसारित.
🔆 उत्पादन :- जिरायत 14 ते 15 क्विंटल/हेक्टर, बागायती 30 ते 35 क्विंटल/हेक्टर.

🎯 दिग्विजय
🔆 प्रसारण वर्ष :- 2006
🔆 प्रती एकर बियाणे :- 35 ते 40 किलो
🔆 पिकाचा कालावधी :- जिरायत 90 ते 95 दिवस. बागायती 105 ते 110 दिवस.
🔆 वैशिष्ट्ये :- अवर्षणास प्रतिकारक्षम, मर रोग प्रतिकारक्षम, पिवळसर तांबूस टपोरे दाणे, जिरायत, बागायत व उशिरा पेरणीस योग्य, महाराष्ट्र राज्याकरिता प्रसारित.
🔆 उत्पादन :- जिरायत 14 ते 15 क्विंटल/हेक्टर. बागायती 35 ते 40 क्विंटल/हेक्टर. उशिरा पेरणी केल्यास जिरायत 16 ते 18 क्विंटल/हेक्टर. बागायती 20 ते 22 क्विंटल/हेक्टर.

🎯 फुले विक्रांत
🔆 प्रसारण वर्ष :- 2017
🔆 पिकाचा कालावधी :- 105 ते 110 दिवस.
🔆 वैशिष्ट्ये :- बागायती पेरणीस योग्य, पिवळसर तांबूस मध्यम आकाराचे दाणे, मर रोग प्रतिकारक्षम, महाराष्ट्र गुजरात, पश्चिम मध्य प्रदेश आणि दक्षिण राजस्थान राज्याकरिता प्रसारित.
🔆 उत्पादन : 35 ते 43 क्विंटल/हेक्टर.

🎯 फुले विश्वराज
🔆 प्रसारण वर्ष :- 2020
🔆 पिकाचा कालावधी :- 95 ते 105 दिवस.
🔆 वैशिष्ट्ये :- मर रोग प्रतिकारक्षम, जिरायत पेरणीस योग्य, पिवळसर तपकिरी, मध्यम आकाराचे दाणे.
🔆 उत्पादन :- जिरायत 15.63 क्विंटल/हेक्टर.

🎯 जाकी-9218
🔆 प्रसारण वर्ष :- 2005
🔆 पिकाचा कालावधी :- 105 ते 110 दिवस.
🔆 वैशिष्ट्ये :- टपोरे दाणे, मर रोग प्रतिकारक्षम, जिरायत व बागायत पेरणीस योग्य, महाराष्ट्र राज्याकरिता प्रसारित.
🔆 उत्पादन :- जिरायत 15 ते 17 क्विंटल/हेक्टर. बागायती 19 ते 22 क्विंटल/हेक्टर.

🎯 बी.डी.ए.जी-797 (आकाश )
🔆 पिकाचा कालावधी :- 105 ते 110 दिवस.
🔆 वैशिष्ट्ये :- मध्यम टपोरे दाणे, अवर्षणास प्रतिकारक्षम, मर रोग प्रतिकारक्षम, मराठवाडा विभागासाठी प्रसारित.
🔆 उत्पादन :- 15 ते 16 क्विंटल/हेक्टर.

🎯 गुलक-1 (गुलाबी)
🔆 प्रसारण वर्ष :- 2001
🔆 पिकाचा कालावधी :- 110 ते 115 दिवस.
🔆 वैशिष्ट्ये :- टपोरे दाणे, मर रोगास बराच प्रतिकारक्षम, अधिक उत्पादन देणारा, फुटण्यासाठी उत्तम, दाण्याचा रंग गुलाबी.
🔆 उत्पादन :- 23 ते 25 क्विंटल/हेक्टर.

🎯 पी.डी.के.व्ही. कांचन
🔆 प्रसारण वर्ष :- 2019
🔆 पिकाचा कालावधी :- 105 ते 110 दिवस.
🔆 वैशिष्ट्ये :- मध्यम व जाड दाणा, मर रोग प्रतिकारक्षम, विदर्भात ओलितासाठी शिफारस.
🔆 उत्पादन :- 21 ते 23 क्विंटल/हेक्टर.

🟢 यांत्रिक पद्धतीने (कंबाईन हार्वेस्टर) काढणीस उपयुक्त वाण
🎯 फुले विक्रम
🔆 प्रसारण वर्ष :- 2016
🔆 पिकाचा कालावधी :- 105 ते 110 दिवस.
🔆 वैशिष्ट्ये :- मध्य आकाराचे दाणे, वाढीचा कल उंच असल्याने यांत्रिक पद्धतीने (कंबाईन हार्वेस्टरने) काढणी करण्यास उपयुक्त वाण, अधिक उत्पादनक्षमता, मर रोग प्रतिकारक, जिरायत, बागायत तसेच उशिरा पेरणीस योग्य, महाराष्ट्र, मध्य प्रदेश, गुजरात, दक्षिण राजस्थान, उत्तर प्रदेशातील बुंदेलखंड भागाकरिता प्रसारित.
🔆 उत्पादन :- जिरायत 16 ते 18 क्विंटल/हेक्टर. बागायत 35 ते 40 क्विंटल/हेक्टर. उशिरा पेरणी केल्यास 20 ते 22 क्विंटल/हेक्टर.

🎯 पी.डी.के.व्ही. कनक
🔆 पिकाचा कालावधी :- 108 ते 110 दिवस.
🔆 वैशिष्ट्ये :- जमिनीपासून दोन ते अडीच फूट उंच वाढणारा तसेच एक ते दोन फुटावर जमिनीच्या वर घाटे लागतात. यांत्रिक पद्धतीने काढणीस उपयुक्त वाण. मध्यम टपोरे दाणे. लवकर व एकाच वेळी परिपक्व. मर रोग प्रतिकारक्षम. जिरायत, बागायत पेरणीस योग्य. संरक्षित होतो ओलिताखाली लागवडीसाठी शिफारस. महाराष्ट्र, मध्यप्रदेश व गुजरात राज्यासाठी शिफारस.
🔆 उत्पादन :- हेक्टरी 38 क्विंटल, हेक्टरी सरासरी उत्पादन 22 ते 25 क्विंटल.

🟢 कबुली वाण
🎯 विराट
🔆 प्रसारण वर्ष :- 2001
🔆 प्रती एकर बियाणे :- 35 ते 40 किलो.
🔆 पिकाचा कालावधी :- 110 ते 115 दिवस.
🔆 वैशिष्ट्ये :- अधिक टपोरे दाणे, मर रोग प्रतिकारक्षम, महाराष्ट्र राज्याकरिता प्रसारित.
🔆 उत्पादन :- जिरायत 10 ते 12 क्विंटल/हेक्टर. सरासरी उत्पादन 11 क्विंटल/हेक्टर. बागायती 30 ते 32 क्विंटल/हेक्टर. सरासरी उत्पादन 19 क्विंटल/हेक्टर.

🎯 कृपा
🔆 प्रसारण वर्ष :- 2009
🔆 प्रती एकर बियाणे :- 45 ते 50 किलो.
🔆 पिकाचा कालावधी :- 105 ते 110 दिवस.
🔆 वैशिष्ट्ये :- सफेद रंगाचे दाणे, अधिक टपोरे दाणे, महाराष्ट्र, कर्नाटक मध्यप्रदेश राज्याकरिता प्रसारित.
🔆 उत्पादन :- 30 ते 32 क्विंटल/हेक्टर. सरासरी उत्पादन 18 क्विंटल/हेक्टर.

🎯 पी.के.व्ही.-2
🔆 प्रसारण वर्ष :- 2000
🔆 पिकाचा कालवधी :-100 ते 105 दिवस.
🔆 वैशिष्ट्ये :- अधिक टपोरे दाणे, काबुली वाण, मर रोग प्रतिकारक्षम, महाराष्ट्र राज्याकरिता प्रसारित.
🔆 उत्पादन :- 12 ते 15 क्विंटल/हेक्टर.

🎯 पी.के.व्ही.-4
🔆 प्रसारण वर्ष :- 2008
🔆 पिकाचा कालवधी :- 100 ते 105 दिवस.
🔆 वैशिष्ट्ये :- जास्त टपोरे दाणे, बागायतीसाठी शिफारस, मध्यम मर रोग प्रतिकारक्षम, विदर्भासाठी प्रसारित.
🔆 उत्पादन :- 12 ते 15 क्विंटल/हेक्टर.

🟢 पेरणी पद्धत आणि बियाणे प्रमाण
🔆 लहान आकारमान असलेल्या वाणांकरिता 65 ते 70 किलो प्रति हेक्टर. उदा. विजय, फुले विक्रम फुले विक्रांत.
🔆 टपोऱ्या दाण्यांचे वाणांकरिता 85 ते 100 किलो प्रति हेक्टर. उदा. विशाल, विराट, दिग्विजय.
जास्त टपोऱ्या दाण्यांच्या वाणांकरिता 125 ते 130 किलो प्रति हेक्टर. उदा. कृपा, पीकेव्हीके-4.
🔆 हरभरा टोकण पद्धतीने लागवड केल्यास रोपांची संख्या अपेक्षित ठेवता येते. त्यामुळे चांगले उत्पादन मिळण्यास उपयोग होतो. पेरणी यंत्राद्वारे अथवा पाभरीने पेरणी करावी.
🔆 हरभरा सरी वरंबा पद्धतीने लागवड केल्यास अतिशय चांगला प्रतिसाद देतो. मध्यम जमीनीकरिता 2.5 फुटाची सरी पाडुन वरंब्याच्या दोन्ही बाजुस 10 से.मी. अंतरावर बियाणे टोकण करावे. भारी जमिनीकरिता 3 फुटाची सरी पाडुन वरंब्याच्या दोन्ही बाजुस 10 सें.मी. अंतरावर बियाणे टोकण करावे.

🟢 पेरणीचे अंतर व बियाण्याचे प्रमाण
🔆 देशी वाण :- जिरायत 30 x 10 सें.मी.
विजय, जाकी-9218, विक्रांत, फुले विक्रम – 75 किलो प्रति हेक्टर. दिग्विजय – 90 किलो प्रति हेक्टर, विशाल – 100 किलो प्रति हेक्टर.
बागायत सरी वरंबा / रुंद वरंबा सरी (बीबीएफ) 45 x 10 सें.मी. अनुक्रमे 50, 60, 67 किलो प्रति हेक्टर.
🔆 काबुली वाण :- बागायत 45 x 10 सें.मी.
विराट, कृपा 2, बीडीएनजी 798 – 125 किलो प्रति हेक्टर. पीकेव्ही 4-1, कृपा (फुले जी 0517) – 150 किलो प्रति हेक्टर.
🔆 काढणीयंत्राच्या सहाय्याने काढणी करण्यासाठी फुले विक्रम वाणाची पेरणी ऑक्टोबरच्या शेवटच्या आठवड्यात ओलिताखाली 45 x 10 सें.मी. अंतरावर करावी व त्यासाठी 50 किलो प्रति हेक्टर बियाणे वापरावे.

🟢 अन्नद्रव्ये व्यवस्थापन
🔆 पाच टन शेणखत किंवा एक टन वर्मी कंपोस्ट प्रति हेक्टर. 25किलो नत्र + 50 किलो स्फुरद + 30 किलो पालाश प्रति हेक्टर. म्हणजेच 50 किलो युरिया, 300 किलो सुपर फॉस्फेट आणि 50 किलो म्युरेट ऑफ पोटॅश प्रति हेक्टर किंवा 125 किलो डीएपी अधिक 50 किलो म्युरेट ऑफ पोटॅश प्रति हेक्टर खतमात्रा हरभरा पेरणी करते वेळेसच द्यावे.
🔆 डीएपी वापरल्यास 20 किलो गंधक प्रति हेक्टर. जस्ताची कमतरता असल्यास 25 किलो झिंक सल्फेट प्रति हेक्टर.
🔆 पेरणीनंतर 55 ते 60 दिवसांनी 2 टक्के युरिया किंवा पोटॅशियम नायट्रेट (13:00:45)ची फवारणी करावी. 10 दिवसानंतर दुसरी फवारणी करावी. कोरडवाहू पिकासाठी खताची निम्मी मात्रा पुरेशी होते.

©️ डॉ. आदिनाथ ताकटे,
मृद शास्त्रज्ञ
एकात्मिक शेती पद्धती
महात्मा फुले कृषी विद्यापीठ, राहुरी,
संपर्क :- 9404032389
मेल :- aditakate@gmail.com

©️ डॉ. अनिल राजगुरू,
करडई पैदासकार
अ.भा.सं. करडई संशोधन प्रकल्प, सोलापूर.
संपर्क :- 9423335631

कृषिसाधना....

विशेष प्रतिनिधी

See author's posts