The reality of monsoon : सन 2023 च्या मान्सूनचे वास्तव

✳️ मान्सूनच्या सध्याच्या ताकदीनुसार साधारण एक ते दिड किमी उंच असा सह्याद्रीवर चढून आल्यावर सह्याद्रीच्या साधारण 200 किमी रुंदीच्या घाटमाथ्यावरील पूर्व-पश्चिम पट्ट्यातच म्हणजे महाराष्ट्राच्या त्र्यंबकेश्वर, घोटी, इगतपुरी, लोणावळा, खंडाळा, मावळ, मुळशी वेल्हे भोर, पोलादपूर, महाबळेश्वर बावडा, राधानगरी इत्यादी परिसरातच पाऊस पाडून मान्सूनची ताकद सध्या तेथेच संपून जात असल्याचे दिसून येत आहे. त्याचा फायदा मात्र सह्याद्री घाटमाथा हाेत असून, या परिसरातील धरण क्षेत्र जलसंवर्धन करणाऱ्या नद्यांच्या खोऱ्यात जोरदार पावसामुळे नद्या वाहू लागल्या आहेत. त्यामुळे धरण जलक्षमतेची टक्केवारी नोंदण्यास सुरुवात झाली आहे.

✳️ मान्सूनची ताकद सह्याद्री घाटमाथ्यावरच का संपून जात आहे?
सह्याद्रीच्या या 200 किमी रुंद घाटमाथ्यावरच मान्सूनच्या रेंगाळल्यामुळे पुढे सह्याद्रीचा दक्षिणोत्तर घाट उतरायला व तेथून पुढे पूर्वेकडे सरकण्यास मान्सूनला लागणारी अधिकची आवश्यक असणारी ताकद (आर्द्रतारुपी ऊर्जा व मागून नैऋत्य मान्सून वाऱ्यांचा रेटा) कमी पडत असल्यामुळे मान्सून स्वतः सह्याद्रीचा एक ते दिड किमी उंचीचा घाट खाली उतरण्यास तयार नाही. मग या मोसमी पावसाला घाटमाथ्यावरून वर स्पष्टीत केलेल्या मध्य महाराष्ट्रातील वर्षाच्छायेच्या जिल्ह्यात उतरण्यासाठी अरबी समुद्राहून त्याच्या बरोबर आलेल्या व आवश्यक लागणाऱ्या आर्द्रतेच्या ऊर्जेच्या ताकदीबरोबरच त्याला कवेत उतरून घेण्यासाठी बंगालच्या उपसागरावरून आलेली एखादी मजबूत कमी दाब क्षेत्र प्रणाली पुढे खेचण्यासाठी येण्याचीही आवश्यकता असते. म्हणजेच सध्याच्या त्याच्या सरासरी कालावधीत नेहमी असते, तशी नैसर्गिकपणे बंगालच्या उपसागरात तयार होवून मध्य भारतात (छत्तीसगड व सीमावर्ती मध्य प्रदेश भागात ) येणे आवश्यक आहे. नेमकी तीच मजबूत प्रणाली बंगालच्या उपसागराहून सध्या आलेली नाही. त्याचं उत्तरही कदाचित ‘एल-निनो’तच (El Nino) असावं, असे वाटते.

✳️ ती प्रणाली मजबूत तयार होवून पुढे आली नाही का? किंवा सध्या त्या ठिकाणी काय प्रणाली आहे?
त्या ठिकाणी सध्या बंगालच्या उपसागरातून हवेचा कमी दाब क्षेत्राची आग्नेय दिशेकडून वायव्य दिशेकडे म्हणजे छत्तीसगड, विदर्भ, मध्य प्रदेशकडे कूच करणारी प्रणाली आहे. परंतु, ती कमकुवत आहे. सह्याद्रीतील घाटमाथ्यावरच पडत असलेला मान्सून, मध्य महाराष्ट्राच्या वर्षच्छायेच्या प्रदेशातील काहींशा मैदानी भागात घाट उतरून घेण्यासाठी व मान्सूनला वेगाने खेचून कोसळण्यास मदत करण्यासाठी त्या प्रणालीची ताकद फारच अपुरी पडत आहे. म्हणून सध्या केवळ घाटमाथ्यावरच किरकोळ स्वरुपाचा पाऊस पडत आहे. उर्वरित मध्य महाराष्ट्राच्या 10 व मराठवाड्याच्या तीन जिल्ह्यातील पश्चिम पट्ट्यात पावसाचे प्रमाण असून, ते खूपच कमी आहे. त्या प्रणालीचा कमकुवतपणा ‘एल-निनो’त (El Nino) आहे. हाच तो एल-निनोचा परिणाम समजावा.

✳️ याच दरम्यान कदाचित ‘आयओडी’ (Indian Ocean Dipole) जरी मजबूत असता तरी मान्सून कोसळण्याच्या अतिउच्च काळात कदाचित एल-निनोला न जुमानता नक्कीच धुंव्वाधार पाऊस कदाचित आपण अनुभवला असता. पण तेही नाही. त्यामुळे महाराष्ट्राच्या खानदेश, नाशिकपासून सातारा, सांगली, कोल्हापूर, सोलापूरपर्यंतच्या तसेच मराठवाड्याच्या छत्रपती संभाजीनगर, बीड, धाराशिव या जिल्ह्यांच्या पश्चिमकडील संपूर्ण वर्षाच्छायेच्या भागात सध्या अगदीच किरकोळ पाऊस पडत आहे. काही भागात अगदीच नगण्य पाऊस पडत आहे. पेरणी योग्य पावसाची येथे कमतरताच सध्या येथे आपल्याला जाणवत आहे.

✳️ एकंदरीत, सध्या मान्सून काळात सर्व मदत करणाऱ्या वातावरणीय प्रणाल्यांचे अस्तित्व असूनही मान्सूनवर नकळत एल-निनोचा काहीसा प्रभाव जाणवत आहे. तरी देखील अधिक तीव्रतेने नसला तरी काहीसा मान्सून सध्या बरसतच आहे. अजूनही पाच-सहा दिवस आपल्या हातात आहे. पुढील पाच दिवस कोकण, मध्य महाराष्ट्र, मराठवाड्याच्या काही भागात जोरदार तर विदर्भात मध्यम पावसाची शक्यताही जाणवत आहे.

✳️ महाराष्ट्रात 6 जुलैपर्यन्त किती पाऊस होतो, ते बघून जमिनीत किती ओल येते, याचा अंदाज घेऊन 6 जुलैनंतर जेथे पुरेशी ओल साध्य झाली असेल तर तेथे योग्य वाफस्यावर तीन ते साडे तीन महिने वयाची खरीप पिकांची पेरणी करण्यास हरकत नसावी. अर्थात तो निर्णय शेतकऱ्यांनी स्वतः विवेकाच्या कसोटीवर व कृषी विभागाच्या सल्ल्यानेच घ्यावा.

✳️ 6 जुलैनंतर मात्र कदाचित महाराष्ट्रात आठ-दहा दिवस किरकोळ ते मध्यम पावसाचीच शक्यता जाणवते. तेव्हा पावसाच्या अशा उघड-झाप खेळीत जशी उघडीपीची सापड मिळेल तशी योग्य ओल व योग्य वापस्यावर पेरणी उरकावी. असे आज (शनिवार, दि. 1 जुलै) कृषी दिनाचे औचित्य साधून आवाहन करावेसे वाटते. जेथे पर्जन्यमान कमी असेल, तेथे मात्र धूळपेरणी टाळावी. या घोषणेत मात्र अजूनही फरक करू इच्छित नाही.

कृषिसाधना....

माणिकराव खुळे

निवृत्त हवामान तज्ज्ञ
संपर्क :- 9422059062, 9423217495
मेल :- manikkhule@gmail.com

See author's posts