राण्यांच्या वस्तीच झाड

🌳 एकीचं बळ
गेली कित्येक वर्ष मी या घाटातून ये जा करत आहे. काही वर्ष पूर्वी या झाडावर अगदीच एक किंवा दोनच पोळं लागलेली असायची. पण अगदी अलीकडेच इथे फार मोठ्या प्रमाणात एकच झाडावर मधमाश्यांनी वस्ती का बर केली असावी? कदाचित एकटं पोळं लागलेलं असताना ते सहज काढून नेता येत होत. या झाडावरून अशाप्रकारे पोळं उतरवताना मी काही आदिवासींना पाहिलं देखील होत. परंतु, अलीकडेच या मधमाश्यानी एकीच बळ जाणल असावं. एकटं पोळं माणूस कधीपण काढून नेतो, हे ओलखल असावं त्यामुळे तर या एकत्र राहत नसतील ना?

🌳 मधमाश्यांची वस्ती
अशाप्रकारचा बदल घडवून आणत असताना त्यांना अपसी समझोता देखील नक्कीच करावा लागला असावा. कारण एवढ्या मोठ्या माश्या एकाच वेळी जेव्हा मध गोळा करण्यासाठी जात असतील, तेव्हा फुलं आणि मकरंद यांच्यासाठी त्यांच्यात नक्कीच स्पर्धा होत असणार. मग ही स्पर्धा टाळता यावी यासाठी त्यांनी आपसी समझोता करून घेतला आहे का? की अमुक एक क्षेत्र या राणीच्या पोळ्याच तमुक एक हद्द दुसऱ्या राणीची, अमुक मधमाश्या फक्त तमुक एक दिशेलाच उडतात आणि तमुक एक विरुद्ध दिशेला. यावर अभ्यास करणे गरजेचं आहे. तसेच पालघर पट्ट्यात शहरीकरण वाढल्यामुळे वाघोबा परिसरातील लोकांनी शेती बंद केली, कमी केली. ज्यामुळे शेतीत होणाऱ्या कीटकनाशकांचा वापर कमी झाला असावा, ज्यामुळे एवढ्या मोठ्या प्रमाणात मधमाश्यांची वस्ती वाढली असावी, असा माझा प्रार्थमिक अंदाज आहे. आग्या मधमाशी फार लांबचे अंतर कापून मध गोळा करत असावी असं देखील मला वाटतं. त्यामुळेच एवढ्या साऱ्या राण्या एकाच झाडावर न भांडता वस्ती करत आहेत.

🌳 राणी व दासी
या पोळ्यांच्या आत नर आदलाबदली तर होत नाही ना? कारण, मधमाशीच्या प्रजनन प्रक्रियेचा अंदाज घेतला तर असे समजते की, राणी माशी तिच्या आयुष्यात फक्त एकदाच मिलन करते आणि त्यावेळी ती असंख्य नरांसोबत मिलन करून त्यांचे शुक्राणू शरीरात तिची जीवन शक्ती संपत येईपर्यंत साठवून ठेवते. उर्वरित आयुष्यात ती तिच्याजवळ असलेल्या शुक्राणूंचा वापर करून निषेचीत (fertilised eggs) अंडी देते. आता पुढे या निषेचीत अंड्यातून बाहेर येणाऱ्या सर्व माश्या मादी म्हणून जन्माला येतात. त्यांची वाढ होत असताना त्यांना काय खायला मिळते यावर त्या राणी होणार की दासी हे अवलंबून असते. जर या पोळ्यातील प्रत्येक निषेचीत अंड्यातून बाहेर येणाऱ्या मादीला राणी माशीने तयार केलेलं मध (रॉयल जेली-Royal jelly) दिली तर प्रत्येक मादी राणी म्हणून जन्माला येऊ शकते. त्यांना जर दासीने बनवलेलं मध दिलं तर त्या दासी बनतात.

🌳 नरांची हत्या
आता राहिला प्रश्न नारांचा! तर, ज्यावेळी पोळ्यातील राणी माशी म्हातारी होते आणि तिच्या जवळील शुक्राणूंचा साठा संपतो त्यावेळी ती कोरडी अंडी (unfertilized eggs) घालू लागते आणि अशा अंड्यातून नरांचा जन्म होतो. नेमका याच वेळी त्या पोळ्यात दासी माश्या नवीन राणी माशी साठी मोठ्या आकाराची पेशी/कक्ष (wart) तयार करतात आणि मग नवीन राणी माशी, त्याच पोळ्यात तयार झालेल्या नरांना आणि काही कष्टकरी माश्यांना घेऊन नरांसोबत मिलन करते. मग नवीन सुरक्षित जागा निवडून तिथे पोळा बनवण्याचे आदेश देते. नरांसोबत मिलन झाल्यानंतर त्यांचं काम संपल की, सर्व दासी माश्या मिळून सर्व नरांची हत्या करतात हे विशेष!

🌳 जनुके अद्यावत करण्याचा प्रश्न
आता मला हा प्रश्न पडला आहे की, जर माश्या लाखो वर्ष फक्त एकच राणी माशीच्या पोळ्यात तयार झालेल्या नरांसोबत मिलन करत आल्या असतील तर त्यांच्यात जनुकीय बदल घडणार कसे? त्यांना हायब्रिड विगर’ म्हणजेच सोप्या भाषेत सांगायचं तर आंतरजातीय विवाह करून जनुके अद्यावत करता येत नसतील. असे असेल तर या मधमाश्या एवढी लाखो वर्ष कश्या काय तग धरून आहेत? म्हणून कदाचित अशाप्रकारे जवळजवळ वस्त्या करून त्या नरांची अदलाबदल करून त्यांची जनुकीय संरचना अद्यावत करत असतील, अशी शंका येते. प्रश्न असंख्य आहेत आणि त्यांची उत्तरे शोधावी लागतील. त्यासाठी निसर्गात पुन्हा पुन्हा जाऊन निरीक्षण करत बसावं लागेल. तोवर जागतिक मधमाशी दिनाच्या हार्दिक शुभेच्छा!

कृषिसाधना....

प्रा. भूषण भोईर

सह. प्रा. प्राणीशास्त्र विभाग,
सोनोपंत दांडेकर महाविद्यालय, पालघर.
संपर्क :- 8237150523

See author's posts