Cotton crop Lalya : कपाशीवरील ‘लाल्या’ राेग नव्हे, अन्नद्रव्य कमतरता
1 min read
oppo_2
Cotton crop Lalya : यावर्षी राज्यात 38,52,517 हेक्टर, तर विदर्भात 16,86,486 हेक्टर व मराठवाड्यात 12,58,073 हेक्टरमध्ये कापसाची (Cotton) पेरणी करण्यात आली आहे. कापसाचा पहिला वेचा हाेतो न हाेतो ताेच कपाशीवर लाल्या जायला सुरुवात झाली. मराठवाड्यातील परभणी, नांदेड तर विदर्भातील अमरावती, यवतमाळ, वर्धा, नागपूर जिल्ह्यातील काही शेतकऱ्यांनी पहिल्या वेचाचा (Picking) एकरी तीन क्विंटल कापूस घरी आणला आणि लाल्यामुळे (Lalya) कपाशीची झाडे खराब झाल्याने ती काढून त्या जागेवर हरभऱ्याची पेरणी केली आहे. ही समस्या मागील काही वर्षांपासून सातत्याने उद्भवत आली तरी त्यावर काेणत्याच कायमस्वरुपी उपाययाेजना केली जात नाही. बहुतांश शेतकरी लाल्याला राेग समजतात. पण, हा राेग नसून, ती अन्नद्रव्याच्या (Nutrient) कमतरतेमुळे (Deficiency) झाडांमध्ये निर्माण झालेली विकृती आहे.
♻️ झाडांना आवश्यक असलेली अन्नद्रव्ये
कपाशीच्या झाडांच्या निकाेप वाढीसाठी नत्र (Nitrogen), स्फुरद (Phosphorus) व पालाश (Potassium) या मुख्य (Main nutrients), कॅल्शियम (Calcium), मॅग्नेशियम (Magnesium) व गंधक (Sulfur) या दुय्यम (Secondary nutrients) आणि जस्त (Zinc) व बोरॉन (Boron) या सुक्ष्म अन्नद्रव्यांची (Micronutrients) नितांत आवश्यकता असते. ही सर्व अन्नद्रव्ये झाडांना पुरेशा प्रमाणात वेळीच मिळाली तर झाडांची वाढ चांगली हाेऊन राेगप्रतिकारशक्ती वाढते व झाडे सुदृढ बनतात. ही सर्व अन्नद्रव्ये मातीत पुरेशा प्रमाणात उपलब्ध आहे की नाही, याची खातरजमा शेतकरी कधीच करीत नाहीत. त्यासाठी नियमित माती परीक्षण करणे आवश्यक असते. पिकांना खते देताना शेतकरी नत्र, स्फुरद व पालाशवर अधिक भर देतात आणि दुय्यम व सुक्ष्म अन्नद्रव्ये झाडांना देण्यासंदर्भात दुर्लक्ष करतात.
♻️ ‘लाल्या’ नामकरण कसे झाले?
मुख्य, दुय्यम व सुक्ष्म अन्नद्रव्यांसाेबतच झाडांच्या निकाेप वाढीसाठी स्वच्छ सूर्यप्रकाश, काेरडे हवामान, पुरेसे पाणी व मातीची वाफसा स्थिती अत्यंत अवश्यक असते. यातील काेणत्याही अन्नद्रव्यांची कमतरता निर्माण झाल्यास किंवा हवामानात प्रतिकूल बदल झाल्यास झाडे कमकुवत हाेतात आणि त्याचे परिणाम फूल व फलधारणेसाेबत कापसाच्या उत्पादनावर हाेताे. झाडांमध्ये मॅग्नेशियमची कमतरता निर्माण झाली आणि त्याच काळात कडाक्याच्या थंडीमुळे मातीचे तापमान खालावले, तर झाडांची पाने लालसर हाेऊन गळतात. कपाशीचे संपूर्ण शेत लाल दिसत असल्याने शेतकऱ्यांनी याचे ‘लाल्या’ असे नामकरण केले आहे.
♻️ मॅग्नेशियम व बाेराॅनची कमी व उपाय
स्वच्छ सूर्यप्रकाशामुळे (Clear sunlight) झाडे प्रकाशसंश्लेषणाद्वारे (Photosynthesis) पुरेसे अन्न तयार करतात. मॅग्नेशियम झाडांमध्ये हरितद्रव्य तयार करण्याच्या प्रक्रियेत अत्यंत महत्त्वाची भूमिका बजावताे. झाडांमध्ये मॅग्नेशियमची कमतरता निर्माण झाली तर आणि पानांच्या शिरा, नंतर पानांच्या कडा व पुढे संपूर्ण पान लाल हाेते. कारण, पानांमधील हरितद्रव्य संपलेले असते आणि ते तयार करण्याची प्रक्रिया थांबलेली असते. बाेराॅनच्या कमतरतेमुळे परागीकरणाची प्रक्रिया मंदावत असून, झाडांची फुले व बोंडे गळतात. यातून पिकांना वाचविण्यासाठी झाडांची पाने तपासण्यासाठी लिफ टेस्टिंग लॅब (Leaf Testing Lab) उभारणे व पिकावर वेळीच मॅग्नेशियम, बोराॅन व बुरशीनाशकाची फवारणी करणे गरजेचे आहे.
♻️ मातीचे तापमान
कडाक्याच्या थंडीमुळे मातीचे तापमान खालावत असल्याने झाडांच्या मुळांची जमिनीतील आवश्यक अन्नद्रव्ये शाेषून घेण्याची प्रक्रिया खूपच मंदावते. पानांमधील हार्मोनल (Hormonal) असंतुलित हाेऊन कॅल्शियम, मॅग्नेशियम व बोरॉन या घटकांचे शोषण घटते. त्यातून लाल्याची समस्या निर्माण हाेत असल्याने अशा परिस्थितीत झाडांना हलके पाणी देणे किंवा जमिनीवर धूर करून मातीचे तापमान टिकवून ठेवणे गरजेचे असते. अतिपाऊस, पाण्याचा अधिक ताण, पावसाच्या पाण्याचा निचरा न हाेणे, हवेतील अतिआर्द्रता व अधिक काळ स्वच्छ सूर्यप्रकाशाचा अभाव याही बाबी लाल्यास कारणीभूत ठरतात.
♻️ लिफ टेस्टिंग लॅब
आपल्या देशात जिल्ह्याच्या ठिकाणी माती परीक्षणाच्या प्रयाेगशाळा आहेत. फार कमी शेतकरी त्यांच्या शेतातील मातीचे नियमित परीक्षण करून पिकाला दिल्या जाणाऱ्या खते व अन्नद्रव्यांचे व्यवस्थापन करतात. बहुतांश शेतकरी माती परीक्षण करूनही त्याच्या अहवाल व त्यातील खत व्यवस्थापनाच्या सूचनांकडे लक्षच देत नाही. माती परीक्षण करताना मातीतील मुख्य व दुय्यम घटक व अन्नद्रव्यांचे परीक्षण करण्यावर भर दिला जाताे. पिकांना आवश्यक असलेल्या सुक्ष्म अन्नद्रव्यांच्या तपासणीकडे दुर्लक्ष केले जाते. पिकांच्या झाडांची पाने प्रयाेगशाळेत तपासून त्यात काेणत्या अन्नद्रव्यांची कमतरता आहे किंवा त्या पानांवर काेणत्या राेग व किडींचा प्रादुर्भाव झाला आहे, याची तपासणी करण्यासाठी आवश्यक असलेल्या लिफ टेस्टिंग लॅबची देशात माेठी कमतरता आहे. या लिफ टेस्टिंग लॅबच्या उभारणीबाबत शेतकऱ्यांसाेबतच अधिकारी, अभ्यासक व धाेरणकर्ते कमालीचे उदासीन आहेत.
♻️ अन्नद्रव्ये आणि त्यांची कार्ये
📍 मुख्य अन्नद्रव्ये (Main-nutrients)
🔆 नत्र (N – Nitrogen)
🔅 कार्य :- झाडांची परीपूर्ण वाढ करणे, पाने, फांद्या वाढवणे, पानांचा हिरवा रंग टिकवून ठेवणे, झाडे व पानांमध्ये प्रथिने तयार करणे.
🔅 कमतरतेची लक्षणे :- नत्राच्या कमतरतेमुळे झाडांची पाने पिवळी पडतात, झाडांची वाढ खुंटते.
🔆 स्फुरद (P – Phosphorus)
🔅 कार्य :- झाडांच्या मुळांच्या विकासासाठी, फुले आणि बोंडे तयार होण्यासाठी तसेच झाडाला ऊर्जा मिळवून देण्यासाठी महत्त्वाचे.
🔅 कमतरतेची लक्षणे :- स्फुरदच्या कमतरतेमुळे झाडांची पाने गडद हिरवी किंवा जांभळट होतात, मुळांची वाढ मंदावते.
🔆 पालाश (K – Potassium)
🔅 कार्य :- झाडांची रोगप्रतिकारशक्ती वाढवणे, पाणी व्यवस्थापन व्यवस्थित करणे, पाण्याचा ताण सहन करण्याची क्षमता निर्माण करणे, बोंडांच्या चांगल्या वाढीसाठी व कापसाचा दर्जा सुधारण्यासाठी मदत करते.
🔅 कमतरतेची लक्षणे :- पालाशच्या कमतरतेमुळे झाडांच्या पानांच्या कडा तपकिरी किंवा करपल्यासारख्या दिसतात, झाड कमजोर होते.
📍 दुय्यम अन्नद्रव्ये (Secondary Nutrients)
🔆 कॅल्शियम (Ca – Calcium)
🔅 कार्य :- झाडांच्या खाेड व पानांची पेशी भित्तिका मजबूत करणे, झाडाला ताठपणा देणे आणि मुळांच्या उत्तम वाढीसाठी आवश्यक.
🔅 कमतरतेची लक्षणे :-झाडांवरील नवीन पानांच्या टोकांवर आणि कडांवर परिणाम होतो, वाढ खुंटते.
🔆 मॅग्नेशियम (Mg – Magnesium)
🔅 कार्य :- प्रकाशसंश्लेषण व अन्न तयार करण्याची प्रक्रियेतील आवश्यक घटक, हरितद्रव्य (Chlorophyll) तयार करण्यास मदत करते.
🔅 कमतरतेची लक्षणे :- झाडांवरील पानांच्या शिरांमधील भाग पिवळा पडतो (आंतर-शिरा क्लोरोसिस). पाने लालसर हाेऊन सुकायला व गळायला लागतात. बांडांवर लालसर ठिपके पडतात.
🔆 गंधक (S – Sulphur)
🔅 कार्य :- तेलबिया पिकांप्रमाणेच कापसातील बियांमध्ये (सरकी) तेल आणि प्रथिने तयार होण्यास मदत करते. त्यामुळे कापसाचे वजन वाढते.
🔅 कमतरतेची लक्षणे :- गंधकाच्या कमतरतेमुळे बियांमधील तेल व प्रथिनांचे प्रमाण कमी हाेऊन कापसाचे वजन घटते. याची लक्षणे फारसी लक्षणे लक्षात येत नाही.
📍 सूक्ष्म अन्नद्रव्ये (Micro-nutrients)
🔆 जस्त (Zn – Zinc)
🔅 कार्य :- संप्रेरके (Hormones) तयार करण्यास आणि झाडातील चयापचय क्रिया नियंत्रित करण्यास मदत करते.
🔅 कमतरतेची लक्षणे :- जस्ताच्या कमतरतेमुळे झाडांची पाने लहान होतात, त्यावर पिवळे डाग दिसतात.
🔆 बोरॉन (B – Boron)
🔅 कार्य :- फुले आणि बोंडांचे गळणे थांबवणे, परागीभवनात मदत करणे.
या सर्व अन्नद्रव्यांची झाडांना मोठ्या प्रमाणात गरज भासते.
♻️ शेतकऱ्यांचा अनुभव
कपाशीवरील लाल्या विषयी काही शेतकऱ्यांनी त्यांचे अनुभव कथन केले. पाेळ्याच्या काळात किंवा उत्तरा नक्षत्र सुरू हाेण्यापूर्वी कपाशीच्या पिकाला खत देताना त्यात मॅग्नेशियम, 10 किलो न्युट्रिएन्ट (nutrienat) मिक्स, 10 किलाे पोटॅश, युरिया दिल्यास कपाशीच्या पिकावर लाल्या येत नाही. भारी काळीच्या जमिनीत लाल्या येत नाही. उत्तर नक्षत्रापूर्वी कपाशीवर चांगल्या बुरशीनाशकाची फवारणी गरजेचे असते, असे विडुळ, ता. उमरखेड, जिल्हा यवतमाळ येथील कापूस उत्पादक अविनाश गांजरे यांनी सांगितले. साेयाबीनचे पीक कापणीला येईपर्यंत बहुतांश शेतकरी कपाशीच्या पिकावर पाच ते सहा वेळा फवारणी करतात. यातील काही फवारण्या विनाकारण असतात. वातावरणातील बदल झाला तर पातेगळ होते. कपाशीची झाडे काही प्रमाणात रिकामी झालेली असतात. या काळात कपाशीच्या पिकाची वाढ होते, पीक हिरवेगार असते, त्यावर पाती, फुले भरपूर प्रमाणात येतात. याच काळात शेतकरी सोयाबीनच्या पिकाची कापणी व मळणी करणे, हरभऱ्याची पेरणी करण्यासाठी शेत तयार करणे या कामात व्यस्त असतात. त्यामुळे त्याचे कपाशीकडे दुर्लक्ष हाेते. याच काळात धुके पडते. त्यामुळे पिकावर रस शाेषण करणाऱ्या किडींचा (Sucking paste) माेठ्या प्रमाणात प्रादुर्भाव हाेताे. काही शेतकरी कपाशीला खतांचा दुसरा किंवा तिसरा डाेज देताना मॅग्नेशियम सल्फेटचा वापर करतात. तरीही पिकावर लाल्या गेल्याचे निदर्शनास आले आहे, असा अनुभव सिंदी (रेल्वे), ता. सेलू, जिल्हा वर्धा येथील कापूस उत्पादक शेतकरी भानुदास ना. ठाकरे यांनी सांगितला.
कृषिसाधना....
