Calcium Nitrate, Potassium Nitrate : कॅल्शियम नायट्रेट व 13:0:45 चा एकत्र वापर : विज्ञान, सत्य आणि अनुभव
1 min read
Calcium nitrate, potassium nitrate : शेती हा एक प्रयोग आहे. प्रत्येक शेतकरी रोज आपल्या जमिनीत एक नवा प्रयोग करत असतो. खतं, औषधं, पाणी आणि हवामान यांचं योग्य संतुलन जमवणं म्हणजेच खरी शेती. आजकाल अनेक शेतकरी एक प्रश्न विचारतात – कॅल्शियम नायट्रेट (Calcium nitrate) आणि 13:0:45 ही दोन खते एकत्र देता येतात का? काही जण सांगतात ‘नाही, मिसळू नका’, तर काही म्हणतात ‘आम्ही देतो, काही होत नाही.’ हा वाद अनुभव आणि विज्ञान दोन्हीच्या कसोटीवर तपासून पाहिला तर खरी गोष्ट समजते.
कॅल्शियम नायट्रेट म्हणजे Ca(NO₃)₂, यात दोन गोष्टी असतात – कॅल्शियम आणि नायट्रेट. कॅल्शियम झाडाच्या पेशीभित्तीला बळकटी देतो, फळ घट्ट ठेवतो, फुटणे थांबवतो. नायट्रेट स्वरूपातील नायट्रोजन लगेच शोषला जातो आणि वाढ झपाट्याने होते. दुसरीकडे, 13:0:45 म्हणजे पोटॅशियम नायट्रेट (Potassium nitrate), यात पोटॅशियम आणि नायट्रेट असते. पोटॅशियम झाडातील साखर, रंग, चव आणि फळाचा दर्जा सुधारतो, तर नायट्रेट इथेही झपाट्याने शोषला जातो. दोन्ही खते पूर्णपणे पाण्यात विद्राव्य आहेत. म्हणजे पाण्यात गेल्यावर ती वेगवेगळ्या आयन स्वरूपात तुटून जातात – कॅल्शियम, पोटॅशियम आणि नायट्रेट. ही तीनही तत्वं वनस्पतींना तात्काळ उपलब्ध होतात. त्यामुळे रासायनिक दृष्ट्या ही दोन खते एकमेकांशी अघुलनशील (Insoluble) प्रतिक्रिया देत नाहीत.
मग काही लोक ‘मिसळू नका’ असं का सांगतात? कारण काही वेळा पाण्यात आधीच फॉस्फेट (Phosphate), सल्फेट (Sulfate) किंवा कार्बोनेट (Carbonate) आयन असतात. अशावेळी कॅल्शियम या आयनांशी प्रतिक्रिया देऊन अघुलनशील मीठ तयार करतो आणि द्रावण धुसर दिसतं. पण 13:0:45 मध्ये हे आयन नसतात. त्यामुळे शुद्ध पाण्यात, जिथे कार्बोनेट्स किंवा सल्फेट्स कमी आहेत, तिथे हे दोन खते एकत्र मिसळल्यास काहीच अडचण येत नाही. म्हणूनच काहीजण ‘वेगवेगळ्या टाकीत द्या’ असं सांगतात, कारण कडक पाण्यामुळे थोडा धुसरपणा येऊ शकतो. पण तुम्ही जर स्वच्छ, गोड पाणी वापरत असाल आणि द्रावण तयार करून लगेच वापरत असाल, तर दोन्ही एकत्र मिसळणे अगदी सुरक्षित आहे.
अनेक देशांमध्ये, विशेषतः इस्रायल, स्पेन आणि हॉलंडमध्ये, फर्टिगेशन प्रणालीत ही दोन्ही खते एकत्र वापरली जातात आणि उत्कृष्ट परिणाम मिळतात. प्रयोगशाळेतील अभ्यासही हेच सांगतात की दोन्ही खतांचा एकत्र वापर फळांची गुणवत्ता, वजन आणि टिकाऊपणा वाढवतो. कॅल्शियम पेशीभित्ती मजबूत ठेवतो, तर पोटॅशियम फळाच्या आतल्या साखरेचं आणि पाण्याचं संतुलन राखतो. त्यामुळे फळ फुटत नाही, रंग गडद आणि टिकाऊपणा जास्त राहतो. दोन्हींत असलेलं नायट्रेट नायट्रोजन लगेच शोषलं जातं, त्यामुळे झाडात वाढ, पानांची हिरवळ आणि प्रकाशसंश्लेषण वाढतं. त्यामुळे पिकं अधिक मजबूत होतात.
पंजाब कृषी विद्यापीठाने 2019 साली टोमॅटोवर केलेल्या प्रयोगात दोन्ही खते एकत्र दिली असता फळांचा दर्जा सर्वाधिक नोंदवला गेला. नाशिक येथील नॅशनल हॉर्टिकल्चर बोर्डच्या द्राक्ष संशोधन प्रकल्पात 2021 सालीही असंच दिसून आलं की दोन्ही खते एकत्र दिल्यास बेरी क्रॅकिंग कमी झालं. यावरून हे स्पष्ट होतं की हे मिश्रण परिणामकारक आहे आणि प्रत्यक्ष शेतात काम करतं. परंतु काही काळजी घेणं आवश्यक आहे. पाण्याचा pH 6 ते 7 दरम्यान ठेवावा, पाणी फार कडक असल्यास थोडं ॲसिडिफायर वापरावा, द्रावण तयार केल्यानंतर एक ते दोन तासांत वापरावं आणि सल्फेट किंवा फॉस्फेट खतांशी कधीही मिसळू नये. या छोट्या गोष्टी पाळल्या की काहीच धोका राहत नाही.
फोलियर स्प्रेमध्ये या दोन खतांचं संयोजन उत्कृष्ट परिणाम देतं. पिकाच्या फळभरणीच्या अवस्थेत प्रति लिटर पाण्यात 5 ग्रॅम कॅल्शियम नायट्रेट आणि 5 ग्रॅम 13:0:45 मिसळून फवारणी केल्यास फळ घट्ट, गडद आणि टिकाऊ होते. फर्टिगेशन प्रणाली असल्यास दोन्ही खते स्वतंत्र टाकीत देता येतात किंवा शुद्ध पाण्यात एकत्र मिसळून लगेच वापरता येतात. टोमॅटो, मिरची, वांगी, डाळिंब, द्राक्ष, खरबूज, काकडी आणि फुलझाडे या सर्व पिकांमध्ये याचा फायदा होतो. डाळिंबात फळ फुटणे कमी होतं, टोमॅटोमध्ये फळ घट्ट होतं, द्राक्षात रंग व शाईन वाढतो.
वैज्ञानिक आणि अनुभव दोन्ही बाजूंनी हे स्पष्ट आहे की कॅल्शियम नायट्रेट आणि 13:0:45 ही दोन खते योग्य परिस्थितीत एकत्र वापरल्यास अत्यंत लाभदायक ठरतात. या दोन्हींचं संयोजन झाडासाठी ऊर्जा, शक्ती आणि गुणवत्ता वाढवणारं आहे. ‘मिसळू नका’ असं म्हणणं हे अर्धवट ज्ञानावर आधारित आहे, पण वास्तव विज्ञान सांगतं की योग्य पद्धतीने मिसळल्यास यापेक्षा प्रभावी मिश्रण दुसरं नाही. शेतीत प्रत्येक गोष्ट अनुभवातूनच सिद्ध होते. जर आपण विज्ञान समजून घेतलं, पाण्याचं आणि खतांचं संतुलन राखलं, तर ही दोन खते आपल्या पिकाला नवजीवन देतात. कॅल्शियम नायट्रेट आणि 13:0:45 ही जोडी फळाला घट्टपणा, रंग, चव आणि टिकाऊपणा देऊन उत्पादन वाढवते. शेवटी एवढंच सांगावंसं वाटतं – या दोन खतांचं मिश्रण म्हणजे ज्ञान आणि अनुभवाचं सोनं; आणि जो शेतकरी हे सोनं ओळखतो, त्याच्या शेतात फळं फक्त पिकत नाहीत, ती बोलतात – ‘विज्ञानावर विश्वास ठेवा.’ मी कायम वापरतो, आपणही वापरून पाहा व अनुभव सांगा.
🤝 ही मैत्री विचारांची
कृषिसाधना....
